ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
(Δοκίμια)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Γιώργου Βαμβαλί]
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ
ΒΕΡΝΕΡ ΧΟΦΜΑΝ
Εξαθλίωση
Από μια ερευνα τϊ|ς εφημερίδας του Ντόρτμουντ «Βεστφαλική Επιθεώρηση» για το πώς φαντάζονται σημερινοί μαθητές τη ζωή τους στο 27ο έτος της ηλικίας τους:
Τα κορίτσια επιθυμουσαν εκτός από λίγες εξαιρέσεις να είναι «νοικοκυρές καΐ μητέρες», ενας δεκατετράχρονος νεαρός ήθελε «σε πρώτη γραμμή να αγοράσει ενα ΒΜW 2800 CS» καΐ μια εννιάχρονη κοπέλα ήλπιζε να εχει τότε στίς διαταγές της ενα μάγειρο για αυτή και
τα έξη σκυλιά της: «θα μαγειρεύει για τα σκυλιά μεζεδάκια γαρνιρισμένα με μαϊντανό καΐ για μένα θα ψήνει μπριτζόλες με μανιτάρια.»
'(Κατα το περιοδικό «Der Spiegel» τευχος 20, 1973, σελ. 67.)
Γ. Β.
Ή λεγόμενη θεωρία της εξαθλίωσης του Μαρξ εχει κατά κυριολεκτικά χαρακτηριστικό τρόπο προσκρούσει σε οπαδούς κα αντίπαλους του μαρξισμού σε εκείνη την παρεξήγηση, στην οποία υπόκειται σήμερα οχι μόνο ή θεωρία του Μαρξ, αλλά και τα αντικείμενα του στο μεταξύ παγκόσμιου αγώνα των ιδεών. Από το ένα μέρος επικρατεί ή παρεξήγηση εξαιτίας ελλιπούς γνώσης. Εδώ ή εξαθλίωση ερμηνεύεται σα γενική και άμεση μισθολογική εξα-θλίωση' καί ή θριαμβευτική κραυγή, οτι μια τέτοια δεν μπορεί να αποδειχτεί πια κάτω από τους ορους της «κοινωνίας της ευημερίας», συνοδεύεται από την κρυφή απαίτηση να πεταχτεί μαζί με τη θεωρία της εξαθλίωσης στον κάλαθο των αχρήστων καΐ ή θεωρία του καπιταλισμού, της «εκμετάλλευσης» καί της «υπεραξίας». Από το άλλο μέρος οί ορ-κισμένοι οπαδοί μιας στο μεταξύ σταθεροποιημένης μαρξιστικής θεωρητικής παράδοσης εχουν στην κατοχή τους την παραδομένη διδασκαλία πού την ακολουθούν κατά γράμμα" καί για τη διατήρηση δογμάτων άμαρτάνουν απέναντι στο πνεύμα του Μαρξ, στον οποΐο ή ουσία του πράγματος προηγόταν πάντα από τη δήλωση, καΐ απέναντι στο δικό τους δηλωμένο διαλεκτικό αξίωμα, σύμφωνα με το οποΐο τα κοινωνικά φαινόμενα πρέπει να παρατηρούνται κάτω από τις ιστορικά ορισμένες καί μεταβαλλόμενες συνθήκες τους. Ό φόβος από το «ρεβιζιονισμό» οδηγεί στο δογματισμό. Ανάμεσα τους υπάρχει βέβαια αυτό πού θεωρείται επιβεβλημένο τώρα καί από πολλούς μαρξιστές: ή κριτική καί αμερόληπτη επανεξέταση της κληρονομιάς του Μαρξ πάνω στή νέα πραγματικότητα.
Α Ό ρόλος της θεωρίας της εξαθλίωσης στο σύστημα του Μαρξ
Μια τέτοια εξέταση θα πρέπει να αναφερθεί αρχικά στο ποια σημασία, ποια αξία αποδίδεται πραγματικά στη θεωρία της εξαθλίωσης μέσα στην οικονομική θεωρία του Μαρξ. Είναι ή θεωρία της εξαθλίωσης απαραίτητο ή περιττό μέρος στη θεωρία του καπιταλισμού καί των τάσεων του;
Για τον Μαρξ ή απειλή μιας αυξανόμενης φτώχειας, πού την Eβλεπε να έγκειται στο εμπορικό οικονομικό σύστημα, εχει μια σπουδαία δεικτική λειτουργία: κάνει άμεσα αισθητή τη βασική σχέση της εκμετάλλευσης σ' αυτούς πού πλήττει. Με την εμπειρία μιας κατάστασης, πού αδιόρθωτη θα έπρεπε να γίνεται ολο καί πιο ανυπόφορη, το προλεταριάτο συνειδητοποιεί μια αντικειμενική συνθήκη πού βρίσκεται βαθύτερα" από το βίωμα της κατάστασης προχωρεί στην ταξική συνε,ί-δ η σ η καί στην ταξική ενέργεια. Στή ν τάση για εξαθλίωση μετατρέπεται δηλαδή κατά τον Μαρξ ή βασική σχέση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης σε συνειδητοποίηση της καλεσμένης για ιστορική πράξη τάξης.
Άπ' αυτό προκύπτει:
1. Ή βασική σχέση της εκμετάλλευσης γίνεται βέβαια, κατά τον Μαρξ, στη· μορφή της εξαθλίωσης χειροπιαστή από τους ιστορικούς φορείς" αλλά αυτή ή συνθήκη θα υπήρχε προφανώς ακόμη και αν — προσωρινά ή διαρκώς, για μερικές χώρες ή για δλες μαζί — δεν υπήρχε εξαθλίωση. Ή ουσιαστική κατάσταση της καπιταλιστικής κοινωνίας συνεχίζει, κατά τον Μαρξ, να υπάρχει, ακόμη καί οταν οι λεπτομέρειες ή οί ξεχωριστές τάσεις της θα μεταβάλλονταν. Μόνο με τη θεωρία της εξαθλίωσης δε θα μπορούσε δηλαδή κατά κανέναν τρόπο να απορριφθεί ή μαρξική θεωρία για τον καπιταλισμό. Ή επικρατούσα άποψη για το τέλος της εξαθλίωσης είναι τόσο διαδομένη, επειδή φαίνεται πώς μαρτυρά ενάντια στη συνέχιση ενός συστήματος, το όποιο δεν ερμηνεύεται παρά μόνο άπο τη θέση της ηθικής καΐ το οποίο θεωρείται πώς ανήκει πια στα περασμένα, άφοϋ εχει εξαλειφθεί αυτό πού το εκανε ανήθικο.
2. Οί εργαζόμενοι οφείλουν κατά τον Μαρξ να οδηγηθοΰν άπο το βίωμα της κατάστασης της αθλιότητας τους σε επίγνωση της ταξικής τους κατάστασης. "Ετσι ή ανάπτυξη μιας πραγματικά ταξικής συνείδησης είναι μεσολαβητική διαδικασία. Ή εξαθλίωση είναι μ ι ά άπο τις μεσολαβήσεις, οχι οπωσδήποτε ή μοναδική. Διόραση στην ταξική κατάσταση — πού προφανώς είναι κάτι παραπάνω άπο το άμεσο βίωμα της κατάστασης των ατόμων — μπορεί να αποκτηθεί καΐ με άλλον τρόπο, οχι μόνο με προσωπικές εμπειρίες ή με παρατήρηση των φαινομένων της εξαθλίωσης στην κοινωνία. Καΐ πράγματι: "Οταν τον τελευταίο καιρο μέλη ακριβώς των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, καΐ ιδιαίτερα της ίντελλιγκέντσιας, ξεφεύγουν ολοένα άπο την κοινωνική τους σφαίρα καΐ κάνουν δικό τους το ζήτημα των εργαζόμενων, αύτο γίνεται σίγουρα οχι μόνο εξαιτίας της διόρασής τους στίς συνθήκες ζωής των μαζών, αλλά κυρίως άπο κατ' αρχήν κοινωνικούς υπολογισμούς.
Ή τάση για εξαθλίωση, πού απέδωσε ο Μαρξ στο οίκονομικο σύστημα της εποχής του, δεν είναι δηλαδή ουτε συστατική για τη σχέση του κεφαλαίου, ουτε αναγκαστικό, απαραίτητο στοιχείο της μαρξιστικής θεωρίας για την προλεταρική ταξική δράση. Στήν τάση για εξαθλίωση δείχνει βέβαια το σύστημα ολοφάνερα την αντίφαση πού αναγνώρισε ο Μαρξ ανάμεσα στίς ανθρώπινες δυνατότητες, τις οποΐ-ες ανοίγει ή εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων, καΐ στίς κοινωνικές μορφές της αξιοποίησης τους, οι οποΐες αποκλείουν τη μάζα των παραγωγών ακριβώς άπ' αυτές τις δυνατότητες. 'Αλλά προφανώς αυτή ή αντίφαση μπορεί να παρατηρηθεί καΐ εκεί πού δεν μπορεί να αποδειχτεί πώς υπάρχει τάση για οίκονομική εξαθλίωση.
Β Το περιεχόμενο της θεωρίας της εξαθλίωσης του Μαρξ
"Αν παρατηρήσουμε πώς ο Μαρξ, ο οποΐος μπόρεσε να στηριχτεί σε μια τεράστια βιβλιογραφία για την εξαθλίωση της εποχής του, είδε τις συνθήκες καΐ τις μελλοντικές προοπτικές των εργαζόμενων, φαίνεται οτι: Από την αρχή ο Μαρξ καταλήγει πέρα από την απλή αποψη της καθαρής μ ι σθολογικής εξαθλίωσης" ή διαδικασία της εξαθλίωσης του εργαζόμενου λάου είναι γι' αυτόν πλατύτερης κοινωνικής φύσης.
Ι Ή εξαθλίωση σαν προλεταρικοποίηση
Παρατηρημένη από ιστορική άποψη «εξαθλίωση» σημαίνει αρχικά οτι οί συνθήκες ζωής του προλεταριάτου, ή υποταγή των εργαζόμενων κάτω από τίς συνθήκες καΐ τίς μεταβολές της αξιοποίησης του κεφαλαίου, γίνονται χαρακτηριστικές για ενα διαρκώς αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού καί τελικά γενική τύχη των μαζών. «Θεωρία της εξαθλίωσης» σημαίνει εδώ: θεωρία της ιστορικής διαμόρφωσης προ-λεταρικών συνθηκών αθλιότητας σα συνοδευτικό φαινόμενο της γενικής καπιταλιστικής διαμόρφωσης της κοινωνίας.
Σέ αυτή την εννο'ια πρέπει να εννοήσουμε αυτο πού εγραψε ο Μαρξ το 1847 στο γαλλικά γραμμένο καί ενάντια στον Προυντόν απευθυνόμενο σύγγραμμα «Ή αθλιότητα της φιλοσοφίας» : «Από μέρα σε μέρα (...) γίνεται φανερότερο οτι οί συνθήκες παραγωγής, στίς οποΐες κινείται ή μπουρ-ζουαζία, δεν εχουν ενιαίο, απλό χαρακτήρα, αλλά διφορούμενο* στίς ίδιες συνθήκες, πού παράγεται ο πλούτος, παράγεται καί ή αθλιότητα" στίς ίδιες συνθήκες, πού λαμβάνει χώρα ή εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων, αναπτύσσεται μια καταπιεστική δύναμη" αυτές οί συνθήκες παράγουν μόνο τον ά σ τ ι κ ό π λ ο υ τ ο, δηλαδή τον πλοΰτο της μπουρζουαζίας, κάτω από διαρκή καταστροφή του πλούτου ξεχωριστών μελών αυτής της τάξης καΐ κάτω άπο τη δημιουργία ένος διαρκώς αυξανόμενου προλεταριάτου.»1
Στήν ϊδια ίννοια γράφει ο Μαρξ στο προσχέδιο τουGRUNDRISSE DER KRITIK DER POLITISCHEN OEKONOMIC (Σύνοψη της κριτικης της πολιτικής οίκονομίας, 1857/1858, πρωτοδημοσιεύτηκε στη Μόσχα το 1939/1941) για την αλλοτριωμένη άπο τα παραγωγικά της μέσα ανθρώπινη εργασία, οτι είναι «[...] ή απόλυτη φτώχεια: ή φτώχεια, οχι σαν Ελλειψη, αλλά σαν ολοκληρωτικος άποκλεισμος του αντικειμενικου πλούτου»*, σαν «απόλυτος διαχωρισμος ανάμεσα στην ιδιοκτησία καΐ την εργασία, ανάμεσα στη ζωντανή εργατική δύναμη καΐ τις συνθήκες της πραγματοποίησης της».* «Εδώ φαίνεται , πόσο προοδευτικά επεκτείνεται ο άντικειμενικος κόσμος του πλούτου με την εργασία σαν ξένη δύναμη απέναντι του καΐ παίρνει ολο καΐ πιο ολοκληρωμένη υπόσταση, ώστε σε σχέση προς τις παραγμένες αξίες ή τους πραγματικούς ορους της δημιουργίας της αξίας ή πενιχρή ΰποκειμενικότητα της ζωντανής εργατικής δύναμης αποτελεί ολο καΐ πιο χτυπητή αντίθεση.»* «Μόνο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ή φτώχεια φαίνεται σαν αποτέλεσμα της ιδιας της εργασίας, της εξέλιξης της παραγωγικής δύναμης της εργασίας.»*
"Ετσι «εξαθλίωση» δε σημαίνει ήδη εξαθλίωση μέσα στο σύστημα, αλλά δημιουργία του ϊδιου του συστήματος, μέσα στο οποϊο διαδραματίζεται ή τύχη του προλεταριάτου.
II Μισθολογική εξαθλίωση
"Ενα βήμα παραπέρα προχωρεί ή θεωρία για την αυξανόμενη πίεση πάνω στον έργατικο μισθό. Σέ αυτή αναζητείται ακόμη μέχρι σήμερα το κύριο περιεχόμενο της θεωρίας της εξαθλίωσης του Μαρξ. Καΐ ομως εδώ ακριβώς πρέπει να κάνουμε μεγάλη διάκριση ανάμεσα στην αποψη του πρώιμου καΐ του οψιμου Μαρξ. Ό Μαρξ κατάληξε στη θεωρία του της υπεραξίας για πρώτη φορά κατά τη δεκαετία του πενήντα του 19ου αιώνα" καΐ άπ' αυτό δεν μπορουσε να μείνει άθικτη ή άποψη για τον εργατικό μισθό.
Το κομμουνιστικό κίνημα κουβαλάει μέχρι σήμερα στο μόνιμο περιεχόμενο του κομματικού μαρξισμου του τη θεωρία για την «απόλυτη» καΐ τη «σχετική» μισθολογική εξαθλίωση. Βέβαια καΐ στον ίδιο τον Μαρξ ή θεωρία αυτή στηρίζεται σε αδύνατη βάση. Μόνο στα πρώτα οικονομικά συγγράμματα βρίσκονται γι' αυτή μερικά στηρίγματα. Αντίθετα για τον Μαρξ του Κεφαλαίου ο μισθός υποχωρεί πίσω από αλλά κριτήρια της κατάστασης των εργατών καΐ των τάσεων της." Σά ρυθμιστής του εργατικού μισθοϋ εμφανίζεται εξάλλου στο γενικό εργο του Μαρξ από νωρίς ο ετσι λεγόμενος στο Κεφάλαιο — «βιομηχανικός εφεδρικός στρατός», δηλαδή εκείνο το μέρος του έργατικου πληθυσμοϋ πού δεν εχει αξιοποιηθεί ή" εχει αποδεσμευτεί καΐ ετσι αγωνίζεται απεγνωσμένα για απασχόληση, του οποίου το μεγαλύτερο ή μικρότερο, αλλά γενικά αυξανόμενο βάρος πιέζει τους μισθούς καΐ τις άλλες συνθήκες εργασίας: «Με λίγα λόγια οι γενικές κινήσεις του έργατικου μισθοϋ ρυθμίζονται αποκλειστικά από την αυξηση ή τη μείωση του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού, οί όποιες αντιστοιχούν στην περιοδική αλλαγή του βιομηχανικού κύκλου. Δεν καθορίζονται δηλαδή από την κίνηση του απόλυτου αριθμού του εργατικού πληθυσμού, αλλά από τη μεταβαλλόμενη σχέση, μέσα στην οποία ή εργατική τάξη διαιρείται σε ενεργητικό στρατό και εφεδρικό, από την αυξηση καΐ τη μείωση του σχετικού μεγέθους του υπερπληθυσμού, από το βαθμό στον οποΐο ή εργατική τάξη μια απορροφάται καΐ μια αποδεσμεύεται.»7
Την επίδραση ενός κατ' αυτόν τον τρόπο δημιουργημένου από το κεφάλαιο «υπερπληθυσμού» τη βλέπει ο Μαρξ στο «Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο» — πού δημοσιεύτηκε σε σειρά άρθρων στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου (Neue rheinische zeitung) το 1849 — ετσι: «"Οσο περισσότερο αuξάνεται το παραγωγικό κεφάλαιο, τόσο περισσότερο επεκτείνεται ή διαίρεση της εργασίας και ή χρησιμοποίηση των μηχανών. "Οσο πιο πολύ επεκτείνεται ή διαίρεση της εργασίας και ή χρησιμοποίηση των μηχανών, τόσο πιο πολύ αυξάνει ο συναγωνισμός ανάμεσα στους εργάτες, τόσο πιο πολύ μειώνεται ο μισθός τους [...]. -
"Ετσι το δάσος των υψωμένων χεριών πού ζητουν εργασία γίνεται πιο πυκνό καΐ τα χέρια πιο ισχνά.»" Και ακόμη: «Ή ιδιαίτερη ικανότητα του εργάτη χάνει την αξία της. Ό εργάτης μετατρέπεται σε απλή, μονότονη εργατική δύναμη πού δε χρειάζεται να επιστρατεύει σωματικές και πνευματικές δυνάμεις. Ή εργασία του γίνεται εργασία πού μπορεί να την κάνει ο καθένας. "Ετσι άπ' ολες τις πλευρές τον πιέζουν ανταγωνιστές, καί εκτός άπ' αυτό υπενθυμίζουμε οτι οσο πιο απλή, οσο πιο εύκολομάθητη είναι ή εργασία, οσο λιγότερα εξοδα παραγωγής απαιτεί για να την ιδιοποιηθεί κανείς, τόσο πιο χαμηλά πέφτει ο μισθός, γιατί οπως ή τιμή κάθε άλλου εμπορεύματος καθορίζεται κι αυτός από τα εξοδα παραγωγής.»9
Άλλα κι αν ο μισθός αυξάνεται — προσωρινά —, το κέρδος αυξάνεται περισσότερο. Αυτό είναι το περιεχόμενο της «σχετικής» εξαθλίωσης. Στό «Μισθωτή εργασία καί κεφάλαιο» αναφέρεται: «Ό πραγματικός εργατικός μισθός μπορεί να μείνει ο ίδιος, μπορεί καί να αυξηθεί, αλλά παρ' ολα αυτά ο σχετικός εργατικός μισθός μπορεί να μειωθεί. "Ας υποθέσουμε π.χ. οτι ή τιμή ολων των ειδών διατροφής μειώθηκε κατά 2/3, ενώ το ημερομίσθιο μειώθηκε κατά 1/3, δηλαδή από 3 φράγκα σε 2. "Αν καί ο εργάτης μπορεί να αγοράσει με αυτά τα 2 φράγκα περισσότερα προϊόντα άπ' ο,τι πριν με 3, ο μισθός του μειώθηκε σε σχέση με το κέρδος του καπιταλίστα. Το κέρδος του καπιταλίστα (π.χ. του βιομηχάνου) αυξήθηκε κατά ένα φράγκο, δηλαδή για μικρότερο ποσό ανταλλακτικών αξιών πού πληρώνει στον εργάτη, ο εργάτης πρέπει να παράγει μεγαλύτερο ποσό ανταλλακτικών αξιών από πρίν. Ή αξία του κεφαλαίου αυξή θηκε σε σχέση με την αξία της εργασίας. Ό καταμερισμός του κοινωνικού πλούτου ανάμεσα στο κεφάλαιο καΐ την εργασία εχει γίνει πιο δυσανάλογος. -
Ό καπιταλίστας διευθύνει με το ίδιο κεφάλαιο μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας. Ή δύναμη της καπιταλιστικής τάξης πάνω στην εργατική τάξη εχει αυξηθεί, ή κοινωνική κατάσταση του εργάτη εχει χειροτερέψει, εχει κατέβει μια βαθμίδα παρακάτω άπ' αυτή του καπιταλίστα.»10 Καΐ ακόμη: «"Οταν το κεφάλαιο αυξάνεται γρήγορα, μπορεί να αυξηθεί καΐ ο εργατικος μισθός" δυσανάλογα γρηγορότερα αυξάνεται το κέρδος του κεφαλαίου. Ή υλική κατάσταση του εργάτη εχει βελτιωθεί, αλλά εις βάρος της κοινωνικής του κατάστασης. Το κοινωνικο χάσμα πού τον χωρίζει άπο τον καπιταλίστα εχει διευρυνθεί.»11 Στίς «θεωρίες για την υπεραξία» ο Μαρξ γράφει για την «αϋξηση του χρήματος, άπο το οποΐο capitalists και Landlords παίρνουν τo εiσόδημά τους με μείωση του χρήματος, άπo τo oποΐο οί εργάτες παίρνουν τo δικό τους. Άπ' αυτο δεν προκύπτει οτι τδο χρήμα, άπο το οποΐο παίρνουν οί εργάτες το εισόδημά τους, μειώνεται απόλυτα, άλλα μόνο σχετικά σε σχέση με το γενικο αποτέλεσμα της παραγωγής.»1*
Λίγο παρακάτω θα ασχοληθούμε με τη σφαλερότητα αυτων των σκέψεων.
Τελικά ή «σχετική» καΐ ή «απόλυτη» μισθολογική εξαθλίωση συνδέονται: «Στήν πορεία της εξέλιξης ο έργατικος μισος μειώνεται διπλά: Πρώτο: σχετικά, σε σχέση με την εξέλιξη του γενικού πλούτου. Δεύτερο: απόλυτα, ενώ μειώνεται διαρκώς ή ποσότητα των προϊόντων πού παίρνει ο εργάτης ανταλλακτικά.»1*
"Ετσι φτάνουμε στην κραυγή συναγερμού στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» το 1848: «"Ολη ή μέχρι σήμερα κοινωνία στηριζόταν [ .·.. ] στην αντίθεση ανάμεσα σε καταπιεστικές καΐ καταπιεζόμενες τάξεις. Για να καταπιέζεται δμως μια τάξη πρέπει να της διασφαλιστούν συνθήκες, μέσα στίς οποΐες να μπορεί τουλάχιστον να διάγει τη δουλική της ύπαρξη
. Ό σκλάβος εξελίχθηκε σε μέλος της κοινότητας στη δουλεία οδπως ο μικροαστός' σε μπουρζουα κάτω από το ζυγό της φεουδαρχικής απολυταρχίας. Ό σύγχρονος εργάτης ομως αντί να ανέβει μαζί με την πρόοδο της βιομηχανίας, βυθίζεται ολο.καΐ βαθύτερα κάτω άπο τους ορους της ίδιας του της τάξης. Ό εργάτης γίνεται φτωχός, και ή φτώχεια αναπτύσσεται γρηγορότερα από τον πληθυσμό και τον πλούτο. "Ετσι φαίνεται καθαρά οτι ή μπουρζουαζία είναι ανίκανη να παραμείνει άρχουσα τάξη της κοινωνίας και να επιβάλλει τις συνθήκες ζωής της τάξης της στην κοινωνία σα ρυθμιστικό νόμο. Είναι ανίκανη να άρχει, γιατί είναι ανίκανη να εξασφαλίσει την υπαρξη στο σκλάβο της εστω και μέσα στη σκλαβιά του, γιατί είναι αναγκασμένη να τον αφήνει να βυθίζεται σε μια κατάσταση πού είναι υποχρεωμένη να τον τρέφει αντί να τρέφεται άπ' αυτόν.»14
Οί ελλείψεις μιας πέρα για πέρα συνεποϋς θεωρίας της «απόλυτης» καί της «σχετικής» μισθολογικής εξαθλίωσης είναι εύκολο να αναγνωριστούν.
1. Μια διαρκής απόλυτη μισθολογική εξαθλίωση ολ ω ν των εργαζόμενων θα επρεπε πολύ νωρίς να προσκρούσει στο «απόλυτο» φυσιολογικό της οριο.
2. "Οσον άφορα τη «σχετική» μισθολογική εξαθλίωση, εμφανίζεται στον Μαρξ ο μέσος (πραγματικός) ξεχωριστός μισθός μια σε συσχέτιση με το μέσο ξεχωριστό κέρδος καΐ μια το ποσοστό των μισθών στο εθνικό εισόδημα σε συσχέτιση με το ποσοστό των είσοδημάτων από το κέρδος. "Αν θέλουμε να συγκρίνουμε την «κατάσταση ζωής» των. δύο τάξεων, μπορεί προφανώς να συγκριθεί μόνο ο μέσος ξεχωριστός μισθός με το μέσο κέρδος. Το κέρδος ομως κυρίως συσσωρεύεται. Αυτό κάνει τα δύο μεγέθη να μη μποροϋν να συγκριθούν. Μόνο το μερίδιο «του» επιχειρηματία στην κατανάλωση, ή «Revenue» κατά τον Μαρξ, θα μπορουσε να συγκριθεί με το μέσο εισόδημα από το μισθό. "Οπως ομως μπορεί να διαπιστωθεί με αρκετή στατιστική αξιοπιστία, λεί πει κάθε σίγουρη πληροφορία για το πραγματικό υψος των κερδών γενικά. -
Ή κατάσταση περιπλέκεται εντελώς με την προοδευμένη στα μεταξύ ανακατανομή των σχετικών με την κατανάλωση εισοδημάτων άπο κέρδος ανάμεσα στους δικαιούχους. Τί θα ήταν σήμερα μάλιστα, στην εποχή των ανωνύμων εταιριών καΐ των τεράστιων επιχειρήσεων το μέσο καταναλωτικό εισόδημα των μετόχων, των μελών των διοικητικών καΐ ελεγκτικών συμβουλίων σε σύγκριση με ενα «μέσο» εισόδημα από μισθό των εξαρτημένων, ή σκάλα των οποίων φτάνει πάλι από τον ανειδίκευτο εργάτη ως τους ανώτερους διευθυντές;
Άλλα αν παρατηρήσουμε την εξέλιξη αυτών των ποσοστών των μισθών καΐ των κερδών στο εθνικό εΐσόδημα, θα πρέπει να ποϋμε: "Αν το ποσοστό των εξαρτημένων στον εργαζόμενο πληθυσμό αυξάνει, οπως έχει γίνει γενικά μέχρι σήμερα, πρέπει να αυξάνει καΐ το ποσοστό των μισθών χωρίς αυτό να δηλώνει ομως αυξηση του μέσου ξεχωριστοΰ μισθού. Έξαλλου στα εισοδήματα από μισθό συγκαταλέγεται και ο «έπιχειρηματιακός μισθός» ή ή αμοιβή των γενικών διευθυντών κλπ. Τα είσοδήματα των ενδιάμεσων στρωμάτων, των ανεξάρτητων μικροεπιχειρηματιών, των μελών ελεύθερων επαγγελμάτων πρέπει να άναλυθουν λογιστικά σε πλασματικούς «μισθούς» καΐ «κέρδη». Τα δηλωμένα κέρδη υπόκεινται σε ολη την τέχνη ενός ύπερανα-πτυγμένου «χτενίσματος» τουιΙσοζυγίου. Έξαλλου από το ποσοστό των εισοδημάτων από κέρδη καΐ μισθούς δεν μπορούμε να συμπεράνουμε καθόλου για τη «μέση» εισοδηματική κατάσταση των ξεχωριστών ατόμων. "Ενας τέτοιος μέσος ορος — με τη μεγάλη διακλάδωση των πραγματικών συνθηκών, των οποίων θα ήταν μόνο συμπτωματική αριθμητική αξία — δε θά είχε καμιά σημασία.
Ή σύγκριση της — εξαρτημένης από το εισόδημα — μέσης «κατάστασης ζωής» των μελών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων αντιφάσκει γενικά στην ύπερπροσωπική φύση της σχέσης του κεφαλαίου" είναι επίσης ξένη στον υπόλοιπο τρόπο θεώρησης του Μαρξ και οδηγεί σε οικονομική ηθικολογία.
Άλλα άκριβως ή κατηγορητική τάση της θεωρίας της «απόλυτης» καΐ της «σχετικης» εξαθλίωσης είναι αυτό πού της εξασφάλισε μια σταθερή θέση μέσα στη βιβλιογραφία της κρατούσας μέχρι σήμερα κομμουνιστικής θεωρίας. Ακόμη καΐ σήμερα καταφεύγει στη στατιστική για την απόδειξη εκείνου του διπλού νόμου της μισθολογικής εξαθλίωσης, πού στο ώριμο οικονομικό εργο του Μαρξ δεν έχει πια καμιά βάση.15
3. Γιατί από την αναπτυγμένη θεωρία της αξίας καί της υπεραξίας προκύπτει: * Ή κίνηση του (πραγματικού) εργατικού μισθού δε σημαίνει, αυτή καθαυτή, τίποτε, εφόσον δεν εξετάζονται οι συνθήκες πού καθορίζουν την αξία της εργατικής δύναμης καί τις μεταβολές της. "Ετσι αναφέρεται στο «Μισθός, τιμή καί κέρδος» (1865) : «Με επιμήκυνση της εργάσιμης ημέρας ο καπιταλίστας μπορεί να πληρώσει ψηλότερο εργατικό μισθό καΐ ομως να μειώσει την αξία της εργασίας σε περίπτωση πού ή αύξηση του μισθού δεν αντιστοιχεί στην άποδοσμένη μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας καί στην προκλημένη ετσι ταχύτερη εξασθένηση της εργατικής δύναμης [...]. Ακόμη καί με δοσμένα ορια της εργάσιμης ημέρας σαν αυτά πού υπάρχουν τώρα σε ολους τους βιομηχανικούς τομείς πού υπόκεινται σε εργοστασιακούς νόμους, μια αύξηση του μισθού μπορεί να γίνει αναγκαία μόνο καί μόνο για να διατηρήσει την παλιά κανονική αξία της εργασίας. Με αύξηση της ε ν τ α σ η ς της εργασίας
ενας άνδρας μπορεί να φτάσει να σπαταλά σε μια ώρα τόση ζωτική δύναμη οση πριν σε δυο ώρες.»1*
"Οταν λοιπόν αυξάνεται ή «αξία» της εργατικής δύναμης — πράγμα πού μπορεί να εγκειται οχι μόνο σε ενταση της εργασίας, αλλά καί στη μεγαλύτερη επιδεξιότητα των εργαζόμενων —, δεν μπορούμε από μια ταυτόχρονη αυξηση των μισθών να συμπεράνουμε οπωσδήποτε για βελτιωμένη ανανέωση της εργατικής δύναμης..
Καΐ αντίθετα, οπως εξέφρασε ο Μαρξ στη θεωρία του για τη «σχετική υπεραξία», ο εργατικός μισθός .μπορεί κάτω από ορισμένες συνθήκες να μειωθεί χωρίς αυτό να βλάπτει τη θέση του εργαζόμενου. Αυτό γίνεται οταν ή αϋξηση της .παραγωγικότητας της εργασίας περιλαμβάνει προϊόντα πού χρειάζονται οί εργάτες, ώστε οί αξίες τους — καΐ κατά συνέπεια οι τιμές τους στην αγορά — μειώνονται. Με τη μείωση της τιμής των προϊόντων της κατανάλωσης των εργατών μειώνονται τα «έξοδα αναπαραγωγής» της εργατικής δύναμης, καΐ ετσι μπορεί να χαμηλώσουν σε ορισμένα ορια οί χρηματικοί μισθοί χωρίς να ελαττωθεί ο πραγματικός μισθός.
Ή κίνηση των μισθών εμφανίζεται κάτω άπ' αυτές τις συνθήκες μόνο σαν ένας δείκτης ανάμεσα σε άλλους για τις αλλαγές στην κατάσταση των εργαζόμενων. "Αν καΐ ο Μαρξ λέει συμπτωματικά δοτι «ή γενική τάση της καπιταλιστικής παραγωγής» είναι μέσα σε ενα ελαστικό περιθώριο εκείνων των κοινωνικών αναγκών των εργαζόμενων, πού συγκαταλέγονται στα «εξοδα αναπαραγωγής» της εργατικής δύναμης, να «μειώνει περισσότερο ή λιγότερο ως το ελάχιστο οριό της»" την αξία της εργατικής δύναμης, αυτό το ελάχιστο οριο μπορεί πάντως εδώ να μετατοπιστεί μακροπρόθεσμα από μόνο του προς τα πάνω.
3. Στή θέση μιας αναγκαστικής τάσης για απόλυτη καΐ σχετική μισθολογική εξαθλίωση αντιφάσκει τελικά ή συνδικαλιστική θεωρία του Κάρλ Μαρξ. Γι' αυτόν δεν υπάρχει κανένας «απόλυτος μισθολογικός νόμος» του κατώτατου οριου υπαρξης οπως π.χ. για τον σύγχρονο του Φερντινάντ Λασσάλ. Στά «εξοδα αναπαραγωγής» της εργατικής δύναμης συγκαταλέγονται, οπως αναγνωρίζει ο Μαρξ, ορισμένες γενικές - πολιτιστικές συνθήκες, καΐ αυτές αφήνουν ενα ορισμένο περιθώριο για τη βελτίωση των μισθών. "Ετσι ο Μαρξ παροτρύνει ήδη στο σύγγραμμα του «Ή αθλιότητα της φιλοσοφίας» τους «εργατικούς συνασπισμούς» για μια επιθετική μισθολογική πολιτική.18 Μια τέτοια πο λιτική δικαιολογείται με το «[...] οτι ή γαβάθα, από την οποία τρώνε οι εργάτες, είναι γεμάτη με το' προϊόν ολόκλης της εθνικής εργασίας καΐ οτι αν εμποδίζει κάτι τους εργάτες να φάνε περισσότερο από τη γαβάθα, δεν είναι ουτε ή στενότητα της γαβάθας ουτε ή πενιχρότητα του περιεχομένου της, άλλα μόνο καΐ μόνο τα κοντά κουτάλια τους.»1*
-
Γι αυτό γιορτάζει καΐ ο Μαρξ στην (γραμμένη από τον ϊδιο) Ιδρυτική Διακήρυξη του Διεθνούς Εργατικού Συνδέσμου το 1864 την επίσημη εισαγωγή της ημέρας των δέκα εργάσιμων ωρών στην Αγγλία (το 1847) σα νίκη εκείνης της σκέψης του «ελέγχου της κοινωνικής παραγωγής από την κοινωνική διόραση και περίσκεψη», πού αποτελεί την πολιτική οικονομία της εργατικής τάξης, πάνω στην πολιτική οικονομία της αστικής «μεσαίας τάξης».20 — Οί προοπτικές επιτυχίας του συνδικαλιστικού αγώνα καθορίζονται από εκείνο το ελαστικό μέρος των «εξόδων αναπαραγωγής» της εργατικής δύναμης, μέσα στο οποίο οί εργαζόμενοι μπορούν ανάλογα με την κατάσταση της αγοράς καΐ της οικονομίας να βελτιώσουν τις συνθήκες τους με κοινές ενέργειες. Ενώ υπάρχει ένα εκάστοτε κατώτατο οριο μισθου, ενα ανώτατο οριο δεν είναι καθορισμένο. Ό πραγματικός καθορισμός του μισθού εκτελείται μόνο με τον αδιάκοπο αγώνα ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, ενώ ο καπιταλίστας επιδιώκει διαρκώς να πιέσει τον εργατικό μισθό στο φυσικό κατώτατο οριό του καΐ να επεκτείνει την εργάσιμη ήμερα ως το φυσικό ανώτατο οριό της, καΐ ενώ ο εργάτης πιέζει διαρκώς στην αντίθετη κατεύθυνση. Το ζήτημα μετατρέπεται σε ζήτημα της σχέσης των δυνάμεων των αγωνιζόμενων.»21
Φυσικά μια ακόμη καΐ τόσο μεγάλη δραστικότητα των συνδικάτων παραμένει μέσα στα ορια πού καθορίζει, κατά τον Μαρξ, ή εξέλιξη της αξίας του εμπορεύματος εργατική δύναμη. Γι αυτό τα συνδικάτα εχουν καθήκον στον καθημερινό αγώνα για τη βελτίωση του μισθού καΐ των αλλων εργατικών συνθηκών να προετοιμάζουν τις εργαζόμενες μά ζες για εκείνον τον αναπόφευκτο αγώνα πού προορίζεται να τις απαλλάξει από τη σχέση του μισθοϋ: «Τα συνδικάτα κάνουν καλή δουλειά σα συγκεντρωτικά σημεία του αγώνα ενάντια στις βιαιοπραγίες του κεφαλαίου. Ξεφεύγουν από το σκοπό τους εντελώς, μόλις περιοριστοϋν να διεξάγουν μικροπόλεμο ενάντια στίς επιδράσεις του υπάρχοντος συστήματος, αντί να προσπαθούν ταυτόχρονα να το αλλάξουν, αντί να χρησιμοποιούν τις οργανωμένες δυνάμεις τους σα μοχλό για την τελική απελευθέρωση της εργατικής τάξης, δηλαδή για την οριστική κατάργηση του μισθολογικοϋ συστήματος.»"
III Ή γενική κατάσταση των εργαζόμενων
Υπάρχει εξάλλου καί ενα άλλο επίπεδο, πάνω στο οποίο ο Μαρξ επεξεργάστηκε θεωρητικά την προλεταρική αθλιότητα της εποχής του: Ή ανθρώπινη εργατική δύναμη δεν εχει κατά τον Μαρξ μόνο (ανταλλακτική) αξία, αλλά καΐ αξία χρήσης" αξία χρήσης αρχικά για τον κεφαλαιούχο, στον οποΐο αποδίδει «περισσότερη αξία» άπ' αυτή πού ανταποδίδεται στον εργαζόμενο με το μισθό. Ή εργατική δύναμη όμως εχει — έτσι θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε τη σκέψη του Μαρξ — αξία χρήσης καί για τον ίδιο τον εργαζόμενο, καΐ μάλιστα εκεϊ πού ή χρησιμοποίηση της δεν υπόκειται στη σχέση της κοινωνικής «εκμετάλλευσης», εκεί πού δεν είναι αναγκαστική εργασία. Ή δραστηριότητα «ελεύθερων παραγωγών» γίνεται γι' αυτούς, σύμφωνα με τις προσδοκίες του Μαρξ, πηγή της ευχαρίστησης, της ανθρώπινης αύτοδημιουργίας, «πρώτη ανάγκη»· καί αυτή την ικανότητα τη διαθέτει ή εργατική δύναμη καί έκεΐ πού της αντιφάσκουν οί κοινωνικές μορφές της χρησιμοποίησης της, πού αποκλείουν τη δραστικότητα της. — Στόν εργάτη της εποχής του ο Μαρξ βλέπει πάντως καταργημένες τις ανθρώπινες δυνατότητες της εργασίας: «Ή καπιταλιστική παραγωγή, πού ουσιαστικά είναι παραγωγή ύπερ εργασίας, απορρόφηση ύπερεργασίας, παράγει με την επιμήκυνση της εργάσιμης ημέρας οχι μόνο τη φθίση της ανθρώπινης εργατικής δύναμης, από την οποία αφαιρούνται οι φυσιολογικοί ηθικοί και φυσικοί οροί της εξέλιξης καί της χρησιμοποίησης της. Παράγει την πρόωρη εξάντληση καί απονέκρωση της εργατικής δύναμης καθαυτής. Παρατείνει το χρόνο παραγωγής του εργάτη μέσα σε μια δοσμένη προθεσμία με ελάττωση της διάρκειας της ζωής του.»28 «"Ενας άνθρωπος, πού δε διαθέτει ελεύθερο χρόνο, πού ολόκληρη ή ζωή του — έκτος από καθαρά φυσικές διακοπές για ϋπνο, φαγητό κλπ. — καταβροχθίζεται από την εργασία του για τον καπιταλίστα, είναι κάτι λιγότερο από ενα υποζύγιο. Είναι απλώς μια μηχανή για την παραγωγή ξένου πλούτου, σωματικά εξαντλημένος καί πνευματικά ωμός.»31
-
Ό Μαρξ βλέπει τη φυσιολογική έξαθλίωση των εργαζόμενων στη «σπατάλη της
ζωής ·και της υγείας του εργάτη»25, στην παράταση της εργάσιμης ημέρας2", ή καί στην «ένταση της εργασίας»", στην «αφαίρεση ολων των φυσιολογικών συνθηκών της εργασίας καΐ της ζωής»28, στη «σκληρότητα της υπερωρίας καΐ της νυχτερινής εργασίας»29, στην «κατάχρηση γυναικείων καί ανώριμων εργατικών δυνάμεων»80, ή δποία εχει οδηγήσει σε «τεράστια θνησιμότητα των παιδιών των εργατών στα πρώτα χρόνια της ζωής τους»", στη «σωματική φθορά των παιδιών καί των νεαρών ατόμων»82, πού τα εμποδίζει να μάθουν κάτι με το οποΐο θα κέρδιζαν αργότερα καλύτερα το ψωμί τους καί τα κάνει «νεοσύλλεκτους του εγκλήματος».88
Σ' αυτό προστίθεται, μετά την είσαγωγή των μηχανών καί τον συστηματικό κατακερματισμό της εργασίας, ο πνευματικός «ακρωτηριασμός του ξεχωριστού εργάτη»31, ή «διανοητική του ερήμωση»85, ή μετατροπή του εργάτη σε συνειδητό εξάρτημα μιας μερικής μηχανής.»8" Το εργοστάσιο «σακατεύει τον εργάτη με το να προάγει τη μερική του επιδεξιότητα σα μέσα σε θερμοκήπιο, με καταπίε-
ση ενός κόσμου δρμών καΐ ικανοτήτων [...]. Οί διάφορες μερικές εργασίες δεν κατανέμονται μόνο σε διάφορα ατομα, άλλα το ίδιο το άτομο διαιρείται, μετατρέπεται σε αυτόματο κινητήρα μιας μερικής εργασίας.»"
Έτσι δ σύγχρονος τρόπος παραγωγής είναι μια «αδιάκοπη τελετή θυσίας της εργατικής τάξης». Το «μαρτυρολόγιο των παραγωγών»5" συνοψίζεται τελικά στα παρακάτω: «Στό καπιταλιστικό σύστημα κάθε μέθοδος αποσκοπεί στην αυξηση της κοινωνικής παραγωγικής δύναμης της εργασίας εις βάρος του ξεχωριστου εργάτη" ολα τα μέσα για την ανάπτυξη της παραγωγής μετατρέπονται σε μέσα υποδούλωσης καΐ εκμετάλλευσης του παραγώγου, ακρωτηριάζουν τον εργάτη σε μισό άνθρωπο, τον υποβιβάζουν σε εξάρτημα της μηχανής, καταστρέφουν με το βάσανο της εργασίας του το περιεχόμενο της, του αλλοτριώνουν τις πνευματικές δυνάμεις της διαδικασίας της εργασίας [...]' παραμορφώνουν τις συνθήκες μέσα στίς οποΐες εργάζεται, τον υποτάσσουν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της εργασίας στη μικροπρεπέστατη μισητή δεσποτεία, μετατρέπουν το χρόνο της ζωής του σε χρόνο εργασίας, ρίχνουν τη γυναίκα του και το παιδί του στο ζυγό του κεφαλαίου. Άλλα ολες οί μέθοδοι παραγωγής της υπεραξίας είναι ταυτόχρονα μέθοδοι παραγωγής της συσσώρευσης, και κάθε επέκταση της συσσώρευσης γίνεται αντίθετα μέσο για την εξέλιξη εκείνων των μεθόδων. Άπ' αυτό προκύπτει οτι στο βαθμό πού συσσωρεύεται το κεφάλαιο, πρέπει να χειροτερέψει ή θέση του εργάτη, ανεξάρτητα από το αν ή αμοιβή του είναι ψηλή ή χαμηλή. Τελικά ο νόμος πού κρατά τον σχετικό υπερπληθυσμό ή τον βιομηχανικό εφεδρικό στρατό σε ισορροπία με την εκταση καΐ την ενέργεια της συσσώρευσης δένει τον εργάτη σφιχτότερα στο κεφάλαιο άπ' δ,τι τα καρφιά του "Ηφαίστου τον Προμηθέα στο βράχο. Όρίζει μια αντίστοιχη στη συσσώρευση του κεφαλαίου συσσώρευση της αθλιότητας. "Ετσι ή συσσώρευση του πλούτου στο ενα μέρος είναι ταυτόχρονα συσσώρευση της αθλιότητας, των βασάνων, της σκλαβιάς, της ωμότητας και του ήθικοΰ υποβιβασμού στο άλλο μέρος, δηλαδή στην πλευρά της τάξης πού παράγει το ίδιο της το προϊόν σαν κεφάλαιο.»40
Εδώ το ϋψος καΐ ή κίνηση του εργατικού μισθού εννοείται ρητά σαν άπλο μερικό στοιχείο μιας πολύ πλατύτερης εξαθλίωσης, ενός μαρασμού του εργάτη σε ολη του τη φύση." Ό Μαρξ δεν εννοεί εξάλλου μια ομοιόμορφη εξαθλίωση ο λ ω ν των εργαζόμενων (πού γρήγορα θα επρεπε να προσκρούσει σε φυσικά ορια), αλλά μάλλον την πτώση ενός αυξανόμενου μέρους των εργαζόμενων στο «στρώμα των φτωχολάζαρων». Σέ αυτή την εννοια μιλάει για την «αθλιότητα διαρκώς αυξανόμενων στρωμάτων του ενεργητικού εργατικού στρατού» καΐ για το «νεκρό βάρος της φτώχειας»."
IV Ψυχική εξαθλίωση: Αλλοτρίωση
Σέ ολες τις μορφές του σωματικού, πνευματικού καΐ ήθικοΰ μαρασμού εμφανίζεται ομως εκείνη ή ουσιαστική σχέση, την οποία ήδη ο πρώιμος Μαρξ ονόμασε αλλοτριωμένη εργασία.
"Αν καΐ ο Χέγκελ είχε ήδη αναφέρει οτι ή αστική κοινωνία δεν μπορεί στη βάση της ίδιας της της αρχής, της εργασίας, να οδηγηθεί στην «παραγωγή του οχλου»", καΐ είχε δει τη «δυστυχισμένη συνείδηση» μόνο στην κατάσταση πού «ποθεί καΐ εργάζεται», δηλαδή να υπάρχει μόνο στο «διχασμό», στην «κλονισμένη βεβαιότητα του ατόμου για τον εαυτό του», στην «ακρότητα της μερικότητας»", ο πρώιμος Μαρξ γράφει: «Ό εργάτης γίνεται τόσο πιο φτωχός, οσο πιο πολύ πλούτο παράγει, οσο περισσότερο αυξάνεται σε δύναμη καΐ εχταση ή παραγωγή του. Ό εργάτης γίνεται τόσο πιο φτηνό εμπόρευμα, οσο περισσότερα εμπορεύματα παράγει. Με την αξιοποίηση του κόσμου των πραγμάτων αυξάνεται ή υποτίμηση του κόσμου των ανθρώπων σε απόλυτη
σχέση. (...) Αυτό το γεγονός δε σημαίνει τίποτε άλλο από το οτι: Το αντικείμενο πού παράγει ή εργασία, το προϊόν της, στέκει απέναντι της σα μια ξένη ουσία, σα μια ανεξάρτητη από τον παραγωγό δύναμη. Το προϊόν της εργασίας είναι ή εργασία πού εκφράζεται με ενα αντικείμενο, πού εχει γίνει πράγμα, είναι ή ά ν
τικειμενοποίηση της εργασίας. Ή πραγματοποίηση της εργασίας είναι ή μετατροπή της σε αντικείμενο. Ή πραγματοποίηση της εργασίας εμφανίζεται στην πολιτικοοικονομική κατάσταση σαν άπο πραγματοποίηση του εργάτη, ή άντικειμενοποίηση σαν απώλεια καΐ δουλεία του αντικειμένου, ή ιδιοποίηση σαν άλλοτρίωσ η.»" «Όσο πιο πολύ αναλώνεται ό εργάτης στην εργασία, τόσο ισχυρότερος γίνεται ο ξένος, αντικειμενικός κόσμος πού δημιουργεί απέναντι του, τόσο πιο φτωχός γίνεται ο ίδιος, τόσο λιγότερο του ανήκει ο εσωτερικός του κόσμος.»" Ή αλλοτρίωση της εργασίας μπορεί ανάμεσα στα αλλά να βρεθεί και στο οτι κατά συνέπεια με την εργασία του δεν αποδέχεται τόν εαυτό του, αλλά τον αρνείται, δεν αίσθάνεται ευχάριστα, αλλά δυστυχισμένος, δεν αναπτύσσει καμιά ελεύθερη ψυχική καΐ πνευματική ενέργεια, αλλά ταλαιπωρεί τη φύση του και καταστρέφει το πνεΰμα του. Γι' αυτό ο εργάτης βρίσκει τον εαυτό του μόνο έξω από την εργασία καΐ οταν εργάζεται είναι εκτός έαυτοϋ. Στό σπίτι είναι οταν δεν εργάζεται, καί οταν εργάζεται δεν είναι στο σπίτι. Γι' αυτό ή εργασία του δεν είναι εθελοντική, άλλα αναγκαστική, καταναγκαστική εργασία. "Ετσι δεν είναι ή ικανοποίηση μιας ανάγκης, αλλά μόνο ενα μέσο για την ικανοποίηση αναγκών εξω άπ' αυτή. Ή ξενικότητά της φαίνεται καθαρά από το οτι μόλις δεν υπάρχει φυσική ή αλλη ανάγκη, ή εργασία αποφεύγεται σαν πανούκλα. Ή εξωτερική εργασία, ή εργασία με την οποία αλλοτριώνεται ο άνθρωπος, είναι εργασία της αυτοθυσίας, της εξάντλησης.»"
Στή θεωρία της αλλοτρίωσης, πού εχει αποκτήσει μεγάλη σημασία για την κατοπινή κοινωνιολογία, βρίσκουμε τον τελευταίο φιλοσοφικό και ανθρωπιστικό πυρήνα της μαρξικής κριτικής της κοινωνίας. Ή θεωρία της αθλιότητας είναι στον Μαρξ πολύ λιγότερο «υλιστική» άπ' ο,τι εχουν υποθέσει οι αντίπαλοι του.
Ή σχέση της ανθρώπινης αλλοτρίωσης είναι ταυτόχρονα αντικειμενική — οι παραγωγοί δεν εχουν τα μέσα για τη συντήρηση τους — καΐ υποκειμενική: Ή φτώχεια γίνεται κατάσταση της ανθρώπινης γενικής προσωπικότητας. Καΐ ή θεωρία της «εξαθλίωσης» δε σημαίνει προφανώς οτι αυτή ή κατάσταση χειροτερεύει διαρκώς, άλλα οτι καταλαμβάνει διαρκώς νέα στρώματα του εργαζόμενου πληθυσμοϋ, οτι ή υλική, πνευματική καΐ ψυχική φτώχεια γίνεται γνώρισμα ενός ολο καΐ μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού.
Γ Ή αλλαγή στο παρόν
Ή «συσσώρευση της αθλιότητας» εμφανίζεται στον Μαρξ σα συνοδευτικό στοιχείο της γενικής συσσώρευσης του κεφαλαίου. Γι' αυτό, αν θέλουμε να εξηγήσουμε τις συνθήκες της εποχής μας, πρέπει να ανατρέξουμε στίς συνθήκες της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Συσσώρευση του κεφαλαίου δε σημαίνει μόνο διαρκή αυξηση των διαθέσιμων αποθεμάτων κεφαλαίου, άλλα καΐ διαρκή τεχνική αλλαγή, ορθολογική οργάνωση, καΐ κατά συνέπεια ταχύτερη αυξηση του δεσμευμένου στα μέσα παρα-γιογής μέρους του κεφαλαίου απέναντι σε εκείνο το μέρος πού καταβάλλεται σα μισθός (στον Μαρξ: «ανώτερη οργα-νική σύνθεση του κεφαλαίου»). — Δεν εχουν αλλάξει ομως μόνο οί τεχνικές, άλλα και οΐ κοινωνικές συνθήκες της πλατύτερης αξιοποίησης του κεφαλαίου, οπως θα δείξουμε πα ρακάτω. Και οί δυο μεταβολές δεν μπορουσαν να αφήσουν άθικτο το ζήτημα της εξαθλίωσης.
-
Ι Ή διαφοροποίηση των εξαρτημένων
«Εξαθλίωση» σημαίνει για τον Μαρξ, οπως δείξαμε, σε ιστορική έννοια αρχικά δημιουργία της προλεταρικής κατάστασης αθλιότητας: ή φτώχεια αυξανόμενων μερών του πληθυσμου είναι έτσι ταυτόσημη με την προλεταρικ ο π ο ί η σ η των λαϊκών μαζών, με την αφαίρεση των παραδοσιακών, προβιομηχανικών βάσεων της συντήρησης της ζωής τους, με τη μετατροπή τους σε αναζητητές εργασίας. Στήν Αγγλία του 18ου καΐ των αρχών του 19ου αιώνα χρησιμοποιόταν πράγματι ή φράση «labouring poor» (οί εργαζόμενοι φτωχοί) : Εργασία καΐ φτώχεια ήταν συνώνυμες εννοιες. "Ενα γνώρισμα της κατάστασης της αθλιότητας ήταν οτι ακόμη καΐ στην εποχή του Μαρξ ή εργατιά των εργοστασίων εμφανιζόταν σα μια ελλιπώς διαρθρωμένη, κοινωνικά ενιαία μάζα από ανειδίκευτους κυρίως εργάτες. Ή αριθμητικά ασήμαντη ομάδα των ιδιωτικών υπαλλήλων και οί απλοί δημόσιοι υπάλληλοι δε βάρυναν πολύ.
Στά εκατό χρόνια μετά τον Μαρξ στην κατάσταση της εξάρτησης εχει από το ενα μέρος περιέλθει ένα διαρκώς .αυξανόμενο μέρος του εργαζόμενου πληθυσμοϋ. Ταυτόχρονα ομως ή ιδια ή σχέση της εξάρτησης εχει διαφοροποιηθεί πολύ. Σέ πολλούς τομείς δραστηριότητας οί πραγματικοί εργαζόμενοι δεν παίζουν πια κανένα ρόλο. Έκτος άπ' αυτό ή αξιοποίηση του κεφαλαίου λαμβάνει σε αυξανόμενο βαθμό χώρα εξω από την υλική παραγωγή (στο εμπόριο, στις τράπεζες, στις ασφάλειες καΐ σε άλλους τομείς παροχής υπηρεσιών) . Σ' αυτό προστίθεται μια πληθωρική δημόσια διοίκηση. Άλλα στην ίδια την παραγωγή έχει με την αυξανόμενη επενδυτική ένταση του κεφαλαίου αυξηθεί καΐ ή ση μασία της τεχνικές εργασιακής προετοιμασίας στο γραφείο. Τα αυξανόμενα μεγέθη της ιδιωτικής οικονομικές δραστηριότητας καΐ ή συμπύκνωση του συναγωνισμού -
Εχουν οδηγήσει σε τεράστια εξόγκωση της διοικητικής καΐ εμπορικης δραστηριότητας. Οι σύγχρονοι εξαρτημένοι διαμοιράζονται «οριζόντια» στους πιο διαφορετικούς οικονομικούς κλάδους με ανάλογες διαφορές της «θέσης»" ετσι δεν εχουν ευκολα το βίωμα μιας κοινής βασικής κατάστασης. Έκτος άπ' αυτό οι εργαζόμενοι, διαβαθμίζονται στην επιχειρησιακή και κοινωνική «κάθετο» με μεγάλες διαφορές, οπου μπορουμε να συναντήσουμε μεταπηδήσεις στίς .γραμμές των άξιοποιητων του κεφαλαίου (ανώτεροι διευθυντές, manger) καΐ των ανεξάρτητων (αντιπρόσωποι). Με τέτοιες άνομοιοειδείς συνθήκες εργασίας δε θα μπορούσαμε σήμερα να μιλήσουμε ευκολα για ενιαία υλική εξαθλίωση."
Σ' αυτό προστίθεται οτι καΐ εκείνος ο μοχλός μιας γενικής κοινωνικής πειθάρχησης καΐ ισοπέδωσης των εξαρτημένων, πού ο Μαρξ τον είδε στη μορφή του αυξανόμενου «βιομηχανικού εφεδρικού στρατού», εχει γίνει ελάχιστα αποτελεσματικός. Ή τάση βέβαια προς αυτό πού ο Μαρξ χαρακτήρισε «ανώτερη οργανική σύνθεση του κεφαλαίου» καΐ προς την προοδευτική αντικατάσταση της ανθρώπινης εργατικής δύναμης από μηχανές είναι αναμφισβήτητη. Πάντως — για λόγους πού δεν μπορούμε να αναφέρουμε σε αυτή τη μελέτη" — δεν οδήγησε σε μόνιμη και προοδευτικοί αυξανόμενη μαζική ανεργία στίς καπιταλιστικές χώρες. Ακόμη και σε εποχές μεγαλύτερης ανεργίας ή κίνηση των μισθών συνήθως συνεχίζεται" ή σχέση ανάμεσα στην ανεργία και την πίεση στους μισθούς και στίς άλλες συνθήκες έργασιας εμφανίζεται πολύ χαλαρωμένη.
Π Ή «αξία» της εργατικής δύναμης και το εΙσόδημα από το μισθό
Οί συνθήκες, κάτω από τις οποϊες καταναλώνεται από το ενα μέρος ή εργατική δύναμη καΐ από το άλλο ανανεώνεται, έχουν αλλάξει κι αυτές.
1. Για την (πιθανή) κίνηση της «αξίας» της εργατικής δύναμης εχουν αποκτήσει σημασία τρία κυρίως στοιχεία:
α. Με τον αυξανόμενο τεχνικό εξοπλισμό του εργαζόμενου, ανθρώπου εχουν αλλάξει τα χαρακτηριστικά της αποτελεσματικότητας του στη διαδικασία της αξιοποίησης του κεφαλαίου. Ή δαπάνη σε εργατική δύναμη εχει γενικά ελαττωθεί πολύ — με αποτέλεσμα οτι διαρκώς περισσότερες εργασίες γίνονται κατάλληλες για γ υ ν α ΐ κ ε ς." Ταυτόχρονα έχει μετατοπιστεί εξαιτίας μεγαλύτερης απαίτησης των διανοητικών δυνάμεων του εργαζόμενου ανθρώπου ή κούραση στο κεντρικό νευρικό σύστημα, δηλαδή στα ανώτερα οργανα της ανθρώπινης εργατικής δύναμης" την κούραση αυτή την προκαλεί ή ανάπτυξη καθαρά επαναληπτικών δραστηριοτήτων, ακόμη κα'ι στο γραφείο, συνδυασμένη με επιτάχυνση του ρυθμού των μηχανών, αυξηση του ελέγχου των μηχανών με ανάλογες απαιτήσεις της προσοχής των εργαζόμενων, οικονομική εκμετάλλευση του τόπου εργασίας, δηλαδή συμπύκνωση των εργατικών θέσεων στο χώρο εργασίας καΐ μετάβαση στη μεγάλη αίθουσα μηχανών, ή γραφείων, με ανάλογη καΐ συχνά αυξημένη επιβάρυνση από το θόρυβο κλπ. Σέ μια τέτοια αλλαγή του φαινομένου της κούρασης συνοψίζεται αυτό πού εννοείται με αυξανόμενη «ένταση» της εργασίας. — "Αν καΐ εδώ οί διάφορες μορφές της σωματικής καΐ της πνευματικής κούρασης δε στέκουν μεταξύ τους άμεσα σε σύμμετρη σχέση, ισχύει πάντως γενικά οτι με την αυξανόμενη «ενταση» της εργασίας απαιτείται περισσότερος χρόνος για την ανανέωση της εργασίας. "Ετσι ή επιβάρυνση από την εργασία είναι γενικά «μεγαλύ τερη», ή αποκατάσταση της δαπανημένης εργατικής δύναμης δυσκολότερη. Πρέπει να υποθέσουμε λοιπόν οτι ή «αξία» της εργατικής δύναμης — καθαρά ψυχο - φυσιολογικά παρατηρημένη, χωρίς να λάβουμε υπόψη μας την ταυτόχρονη εξέλιξη των τιμών των προϊόντων της μαζικής κατανάλωσης — έχει αυξηθεί.
-
Με αυτή την κατάσταση των πραγμάτων συνδέεται δτι ή μετάβαση από τις μορφές της έκτατικής εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης σε μορφές της εντατικής εκμετάλλευσης της έκανε παντού αναγκαία μια σημαντική μείωση του χρόνου εργασίας — του καθημερινοϋ, του εβδομαδιαίου και του ετήσιου. Ό Μαρξ είχε προβλέψει οτι ή «βελτίωση των μηχανών» και ή οριζόμενη άπ' αυτή «συστηματική αύξηση του βαθμού εντασης της εργασίας (...) θα οδηγήσει σύντομα πάλι σε μια στροφή, οπου θα γίνει αναπόφευκτη νέα μείωση των ωρών εργασίας.»"1 "Ετσι πρέπει «να ελθει μια στιγμή [...], οπου ή αύξηση της έργάσιμης ημέρας και ή ένταση της εργασίας αποκλείονται αμοιβαία, ώστε ή αύξηση της εργάσιμης ημέρας μπορεί να συμβιβαστεί μόνο με μικρότερο βαθμό εντασης της εργασίας και αντίθετα ένας αυξανόμενος βαθμός εντασης μόνο με μείωση της εργάσιμης ημέρας»."
β. Οί αλλαγμένες τεχνικές συνθήκες της εργασίας συνοδεύτηκαν επίσης, οχ'ι βέβαια γενικά, άλλα σε πολλούς τομείς, από ανώτερη ικανότητα των εργαζόμενων. Καΐ αυτό σημαίνει φυσικά αύξηση της «αξίας» 'τής εργατικής δύναμης.
γ. Στά τεχνικά στοιχεία πού αναφέραμε προστίθενται και κοινωνικά: Ό οψιμος καπιταλιστικός πολιτισμός θέτει συμπληρωματικές απαιτήσεις στον ανθρωπο πάνω από το βαθμό που κάνει αναπόφευκτο ή στάθμη της τεχνικής. Εδώ ανήκει ο δρόμος προς την εργασία — στις μεγάλες πόλεις —, πού με αυξανόμενη πυκνότητα της κυκλοφορίας γίνεται όλο καΐ πιο επικίνδυνος καΐ κουραστικός. Επίσης καί ή αυξανόμενη ψυχική επιβάρυνση πού προέρχεται από την ένδοεπιχειρησιακή ζωή, από εναν κόσμο εργασίας πού δεν μπορεί να αποκρύψει τον βαθιά ριζωμένο συγκρουσιακό χαρακτήρα του. "Ετσι στίς εντυπωσιακότερες διαπιστώσεις της νεότερης ψυχοκοινωνιολογίας (π.χ. μετά τα πειράματα στο hawthorne ) συγκαταλέγεται οτι ή βελτίωση του «επιχειρησιακου) κλίματος» μπορεί να αποδεσμεύσει για τη διαδικασία της εργασίας σημαντικές πνευματικές εφεδρείες απόδοσης. Γενικά τα εξοδα του άξιοποιητικοδ χαρακτήρα της εργασίας βρίσκονται σε αύξηση — οχι μόνο για την επιχείρηση και τη γενικότητα, αλλά καΐ για τον ξεχωριστό εργαζόμενο. Έτσι ή απαίτηση για ελεύθερο χρόνο, για διακοπές, για εκείνη την υπόλοιπη σφαίρα άρύθμιστης καΐ ανεξέλεγκτης ζωής γίνεται συνεχώς μεγαλύτερη. Φυσικά ή χρησιμοποίηση του ελεύθερου χρόνου μπορεί να είναι τέτοιου είδους πού — κατά παράδοξο τρόπο — δε μειώνει την ανάγκη για ανανέωση, αλλά μαλλον την αυξάνει.
Μια τριπλή κατάσταση πραγμάτων δείχνει λοιπόν οτι ή ανάγκη για ανανέωση της εργατικής δύναμης — καΐ κατά συνέπεια αυτό πού κατά τον Μαρξ αποτελεί την «αξία» της εργατικής δύναμης — πρέπει να θεωρηθεί γενικά και μακροπρόθεσμα σαν αυξημένη. Αυτό εχει ορισμένες συνέπειες.
α. Αρχικά προκύπτει: "Αν θεωρηθεί οτι ή «αξία» της εργατικής δύναμης βρίσκεται σε ανοδο, πρέπει να αυξηθεί καΐ ο χρηματικός μισθός χωρίς αυτό να αντίφασκει οπωσδήποτε σε ενα νόμο της μισθολογικής εξαθλίωσης, θα ήταν δυνατό να αυξάνονται οί χρηματικοί μισθοί και ο μ ω ς ταυτόχρονα να μένουν πίσω από την κίνηση της «αξίας» της εργατικής δύναμης — για ενα μέρος των εργαζόμενων ή προσωρινά περισσότερο ή λιγότερο για ολους, ή τελικά σε ξεχωριστές χώρες για τη διάρκεια ενός μεγαλύτερου χρονικοϋ διαστήματος.
"Αν μετά άπ' ολα αυτά στα τελευταία εκατό χρόνια μετά τον Μαρξ σε ολες τις ηγετικές βιομηχανικές χώρες οι μι σθοί εχουν αυξηθεί σημαντικά καΐ οί ώρες εργασίας εχουν μειωθεί αρκετά, τουτο δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στίς πιέσεις του οργανωμένου συνδικαλιστικού κινήματος, αλλά καΐ στο γεγονος οτι στην απαίτηση τους ανταποκρίθηκαν οί συνθήκες της σύγχρονης εργασίας καθαυτής.
-β. Έξαλλου κάτω άπο τις σημερινές συνθήκες εχει γίνει αμφίβολο αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε παραπέρα την κατηγορία της «αξίας» της εργατικής δύναμης. Εδώ καΐ αρκετά χρόνια, στην εποχή μας·του «λανθάνοντος» πληθωρισμού, ή στάθμη του μισθού κινείται σε ολες τις χώρες με ύπερμονοπωλιακά οργανωμένη οίκονομία προς τα πάνω. Ταυτόχρονα πρέπει να θεωρηθεί οτι οί «αξίες» των εμπορευμάτων μειώνονται διαρκώς εξαιτίας της τεράστιας αυξησης της παραγωγικότητας της εργασίας (αυτοματοποίηση!) Κάτω άπ' αυτές τις συνθήκες ή τάση των τιμών εχει προφανώς αποδεσμευτεί εντελώς άπο την κίνηση των «αξιών», δπως την εννοούσε ο Μαρξ. Αύτο ισχύει για τα εμπορεύματα γενικά καΐ κατά συνέπεια καΐ για το εμπόρευμα «εργατική δύναμη». Πάντως τα «εξοδα αναπαραγωγής» της εργατικής δύναμης εχουν εκφραστεί στίς τρέχουσες τιμές των εμπορευμάτων της μαζικής κατανάλωσης, εχουν αυξηθεί διαρκώς καΐ μάλιστα πάνω άπο το σημείο πού το κάνει απαραίτητο ή αλλαγή στην ανάγκη για ανανέωση της εργατικής δύναμης. Στά «εξοδα αναπαραγωγής» της εργατικής δύναμης μπαίνουν οί επιδράσεις άπο πληθωρισμούς αγορών, οί οποΐες εχουν σίγουρα αποδεσμευτεί εντελώς άπο το «νόμο της αξίας», εφόσον αύτος ο νόμος εχει θεωρηθεί σαν καθοριστική βάση για τις τιμές. Κάτω άπ' αυτές τις συνθήκες καΐ ή «αξία» της εργατικής δύναμης πρέπει να υποβιβαστεί σε απλή θεωρητική βοηθητική εννοια.
Μέχρι εδώ φαίνεται καθαρά: Με αυξανόμενες τιμές των ειδών διατροφής, των ενοικίων, των βιομηχανικών καταναλωτικών προϊόντων, των υπηρεσιών, των κομίστρων των δημοσίων μέσων μεταφοράς, κλπ., κλπ. — εφόσον βαρύνουν τους εξαρτημένους — πρέπει να αυξηθούν καΐ οί χρηματι κοί μισθοί πάνω άπ6 την αυξημένη ανάγκη για ανανέωση της εργατικής δύναμης, αν θέλουμε να μην επέλθει χειροτέρευση του πραγματικού εισοδήματος."
-
`
Αύτoς είναι ενας ακόμη λόγος πού ή κίνηση του ονομαστικού μισθού — μέσα σε ορισμένα πλαίσια — δε μας πληροφορεί αρκετά αν καΐ σε ποιο βαθμό βελτιώθηκε πραγματικά ή «κατάσταση» των εργαζόμενων.
2. Ή απάντηση στο ερώτημα για την κίνηση της «αξίας» της εργατικής δύναμης, για τη συσχέτιση του ΰψους του μισθού και της διατήρησης της εργατικής δύναμης γενικά, δυσκολεύεται πολύ και από άλλα περιστατικά.
α. Ή κατανάλωση πνευματικών δυνάμεων στην εργασία — ή σε συσχέτιση με την εργασία — τόσο ή τεχνικά οσο και ή κοινωνικά οριζόμενη, μπορεί να αποδοθεί ολο και λιγότερο στη βραχύχρονη περίοδο απασχόλησης. Από τη σημερινή εκταση της πρόωρης αναπηρίας των εργαζόμενων", από τη συχνότητα των κυκλοφοριακών ανωμαλιών και από ειδικές οργανικές βλάβες, που εμφανίζονται συνήθως σε όψιμα χρόνια της ζωής, μπορούμε μάλλον να συμπεράνουμε οτι ενα μεγάλο μέρος της κατανάλωσης πνευματικών ενεργειών εμφανίζεται γενικά μετά την πάροδο αρκετού χρόνου." "Οσο περισσότερο μετατίθεται το φαινόμενο της κούρασης από την ανθρώπινη μυ'ίκή δύναμη στα οργανα του κεντρικού νευρικού συστήματος, τόσο περισσότερο εμφανίζεται χαλαρωμένη ή χρονική συσχέτιση της κατανάλωσης και της αποκατάστασης της εργατικής δύναμης.
β. Εξαιτίας των αλλαγμένων συνθηκών εργασίας καί ζωής των σημερινών εργαζόμενων εχει αυξηθεί πολύ ακριβώς εκείνο το ελαστικό μέγεθος εκείνων των αναγκών που ορίζονται από τη γενική στάθμη του βιομηχανικού πολιτισμού. Τα εξοδα για είδη διατροφής — κοντά σε εκείνα για την κατοικία οπωσδήποτε ένα απαραίτητο κονδύλιο σε κάθε καταναλωτικό προϋπολογισμό — καταλαμβάνουν ενα διαρκώς μειωνόμενο μέρος του εισοδήματος από το μισθό
. Άλλα και ή ανάγκη για τα είδη διατροφής, σε σύγκριση με την εποχή της πατάτας και του ρακιού, έχει διαφοροποιηθεί και εκλεπτυνθεί πολύ" προσανατολίζεται σε πολυτιμότερα και σε κυρίως βιομηχανικά επεξεργασμένα προϊόντα. Το ερώτημα για το «αναγκαίο» τίθεται ήδη εδώ. Αυτό ισχύει σε πρώτη γραμμή για τις απαιτήσεις για κατοικία, στις οποίες δε συγκαταλέγεται μόνο ή επιθυμία για τον αναγκαίο αέρα και τον ήλιο, για μπαλκόνι ή κήπο, για προφύλαξη από το θόρυβο, για ορισμένες υγειονομικές και άλλες εγκαταστάσεις, άλλα σε πολλούς εργαζόμενους μια οισμένη παράσταση για την κοινωνική καταλληλότητα της κατοικίας. Καί ποιος μπορεί να κρίνει, αν ή πλατιά διαδομένη και επιτακτική ανάγκη για πλυντήριο, για συσκευή τηλεοράσεως, για αυτοκίνητο και ταξίδια αναψυχής είναι «απόλυτη», αν εξυπηρετεί ή όχι την ανανέωση της εργατικής δύναμης; Ή κατηγορία του αναπόφευκτου, «απόλυτου» φυσιολογικού κατώτατου ορίου συντήρησης εχει γίνει κάτω από τέτοιες συνθήκες πλασματική, σύμφωνα με την οποία δεν μπορούν να καθοριστούν πια ούτε τα βοηθητικά επιδόματα της κοινωνικής πρόνοιας.
"Οσο πιο σημαντικές εχουν γίνει μετά άπ' ολα αυτά οί γενικές - πολιτισμικές ανάγκες πού πρέπει να καλυφθούν με τον εργατικό μισθό, τόσο περισσότερο διευρύνεται καΐ εκείνο το περιθώριο για τον μισθολογικό αγώνα πού. μπορούν ήδη κατά τον Μαρξ να εξαντλήσουν τα συνδικάτα χωρίς προσβολή του «νόμου της αξίας» του εργατικού μισθού. "Οσο περισσότερο όμως διευρύνεται αυτό το περιθώριο, τόσο πιο ακαθόριστη γίνεται ή «αξία» της εργατικής δύναμης σα «μέγεθος» πού μπορεί να συγκριθεί με το ΰψος του μισθοϋ.
γ. Όλοκληρωτική είναι ή κατανάλωση ψυχικών και πνευματικών ενεργειών σε συσχέτιση με μια διαδικασία εργασίας ποιοτικά τέτοιας ιδιαίτερης φύσης, ώστε να μην μπορεί πια να ελθει σε σύμμετρη σχέση με το ϋψος του μισθού. Ή αποκατάσταση της πνευματικής καΐ της ψυχικής έτοιμότη τας για εργασία στέκει προς το ΰψος της περιοδικά καταβαλλόμενης αμοιβής της εργασίας μόνο σε εντελώς τεχνητή σχέση. Κάτω από τ'ις συνθήκες του όψιμου καπιταλισμοϋ έχουν σημασία ο λ α τα στοιχεία πού εφάπτονται με την κατανάλωση καί την ανανέωση της εργατικής δύναμης: δηλαδή οχι μόνο το ϋψος της αμοιβής της εργασίας, αλλά καί ό τρόπος της χρησιμοποίησης της, ή μορφή χρήσης του ελεύθερου χρόνου κλπ.
-Από ολα αυτά προκύπτει: 1. Το ζήτημα της εξαθλίωσης δεν μπορεί πια να φανεί καθαρά από τη σχέση της «αξίας» καί της «τιμής» της εργατικής δύναμης" καθορίζεται από τη σχέση της ανάγκης για ανανέωση καί της πραγματικής ανανέωσης της ανθρώπινης εργατικής δύναμης γενικά. 2. Τα στοιχεία πού συγκαταλέγονται στην κατανάλωση καί την ανανέωση της ατομικής εργατικής δύναμης είναι σήμερα γενικής φύσης" εχουν επεκταθεί στον γενικό κοινωνικό χώρο.
III «Κοινωνία της ευημερίας» καί εξαθλίωση
"Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τις σημερινές συνθήκες, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας:
1. Αντίθετα με το πρώιμο στάδιο της βιομηχανίας, οταν αυτή έβρισκε τις αγορές της κυρίως στη ζήτηση των πριγκηπικών αυλών για πολεμικούς σκοπούς καΐ για αριστοκρατική πολυτέλεια καί αργότερα στην αναπτυγμένη ζήτηση αστών καταναλωτών, ή σημερινή παραγωγή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη μαζική κατανάλωση καί κατά συνέπεια κυρίως από την αγοραστική δύναμη των εξαρτημένων. Ένας Jean Baptiste Say μπορούσε να εκφράζει ακόμη την ικανοποίηση του γι' αυτό: «Δεν πρέπει να φοβούμαστε οτι ή κατανάλωση της εργατικής τάξης θα πάρει μεγάλες διαστάσεις, εξαιτίας της άσχημης θέσης της.»" Σήμερα αντίθετα ενα μεγάλο μέρος του εμπορικού κόσμου, οπως δείχνει καί ή τεράστια ανάπτυξη της διαφήμισης, είναι εξαρτημένο για καλές και κακές μέρες άπο τις αγορές των καταναλωτικών μαζών, καί δεν περιφρονείται ούτε καί ο βιβλικός οβολός της χήρας.
2. "Ενα διαρκώς μεγαλύτερο μέρος των μαζικών εισοδημάτων περνάει από τα ταμεία του κράτους πού τα ανακατανέμει. Από το ένα μέρος στέκουν οί φόροι καί οί εισφορές για κοινωνική ασφάλιση, από το αλλο οί διάφορες μορφές άμεσων ή εμμέσων δημόσιων χορηγιών. "Ετσι μόνο από μια περισσότερο απαλλακτική ή περισσότερο επιβαρυντική δημόσια ταμειακή πολιτική μπορεί εντελώς εξω άπο τη σχέση εργασίας να επέλθει αισθητή βελτίωση ή χειροτέρευση στην εισοδηματική κατάσταση του εργαζόμενου πληθυσμού.
3. Αυτό πού πρέπει να εξεταστεί σήμερα, στην εποχή της μαζικής παραγωγής, της παραγωγής καί για τις μάζες, του διαρκώς δαπανηρότερου διαφημιστικού αγώνα, των διαρκώς πονηρότερων καί επιθετικότερων μεθόδων για να υποβληθούν στους καταναλωτές οί ανάγκες της παραγωγής σα δικές τους ανάγκες με συνέπεια την αυξημένη προκαταβολή εισοδήματος με τη μορφή του συστήματος των δόσεων, των μικροδανείων, της ζωής επί πιστώσει, αυτό πού πρέπει λοιπόν να εξεταστεί κάτω άπ' αυτές τις συνθήκες δεν είναι προφανώς τόσο ή στέρηση οσο ή παροχή, καί μάλιστα ή επιβολή της απόλαυσης. — Σέ μια κοινωνία, ή οποία αλλοτρίωσε ριζικά τη σχέση εργασίας άπο τον πραγματικό ανθρώπινο σκοπό της, διαστρεβλώνονται καί οί μορφές της απόλαυσης. Ή φτώχεια μπορεί να εμφανιστεί και στην κατανάλωση σαν αλλοτρίωση από τον ανθρώπινο σκοπό των διαθέσιμων πραγμάτων καί ακόμη καί στις ίδιες τις ανάγκες των άπληστων πια ανθρώπων. — Ό Μαρξ εγραψε γι' αυτή την αντιστροφή του περιεχομένου της κατανάλωσης στην καπιταλιστική κοινωνία: «Κάθε άνθρωπος καιροσκοπεΐ να δημιουργήσει στον άλλο μια νέα ανάγκη, για να τον εξαναγκάσει σε μια νέα θυσία, για να τον οδηγήσει σε μια νέα εξάρτηση καΐ να τον παρασύρει σε μια νέα μορφή της απόλαυσης καΐ έτσι της οικονομικής καταστροφής. Ό καθένας προσπαθεί να δημιουργήσει στον άλλο μια ξένη φύση, για να βρει μέσα σ' αυτή την ικανοποίηση της ιδιοτελούς του ανάγκης. Με τη μάζα των αντικειμένων μεγαλώνει και το βασίλειο των ξένων φύσεων, στις οποΐες είναι υποταγμένος ο άνθρωπος, και κάθε νέο προϊόν είναι μια νέα δύναμη της αμοιβαίας απάτης και της αμοιβαίας ληστείας. [...] Ή διόγκωση των προϊόντων καί των αναγκών γίνεται εφευρετικός καΐ διαρκώς υπολογιστικός σκλάβος απάνθρωπων, εκλεπτυσμένων, αφύσικων καί φανταστικών επιθυμιών — ή ατομική ιδιοκτησία δεν ξέρει να κάνει την ωμή ανάγκη ανθρώπινη ανάγκη" ο ιδεαλισμός της είναι ή ε π α ρ σ η, ή αυθαιρεσία, ή ο ρ ε ξ η, καί ενας ευνούχος δεν κολακεύει προστυχότερα το δεσπότη του καί δεν προσπαθεί με ατιμότερα μέσα να παραπλανήσει την άμβλυμένη του ικανότητα για απόλαυση για να του αποσπάσει μια έκδούλευση, οπως ό βιομηχανικός ευνούχος, ο παραγωγός, για να αποσπάσει αργύρια, για να τραβήξει από την τσέπη του χριστιανικά αγαπητού του γείτονα τα χρυσοπούλια, (...) παίζει το μαστρωπό ανάμεσα σ' αυτόν καί στην ανάγκη του, του διεγείρει αρρωστημένες ορέξεις, παραμονεύει κάθε αδυναμία του, για να του ζητήσει μετά την αμοιβή γι' αυτή την έκδούλευση.»"7 . Εντελώς διαφορετικές είναι αντίθετα οί συνθήκες σε μια κοινωνία πού εχει γίνει ανθρώπινη, οπου ή πρώτη ανάγκη του άνθρωπου είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, οπου «[...] ατή θέση του οικονομικού πλούτου και της αθλιότητας μπαίνει ο πλούσιος άνθρωπος καί ή πλούσια ανθρώπινη ανάγκη. Ό πλούσιος άνθρωπος είναι ταυτόχρονα ο άνθρωπος πού χρειάζεται την ολότητα των ανθρώπινων εκφράσεων της ζωής. Ό άνθρωπος πού μέσα του υπάρχει ή δική του πραγματοποίηση σαν εσωτερική αναγκαιότητα, σαν ά ν ά γ κ η. "Οχι μόνο ο πλούτος, άλλα καΐ ή φτώχεια του ανθρώπου αποκτά εξίσου — με την προϋπόθεση του σοσιαλισμού — μια ανθρώπινη και έτσι κοινωνική σημασία. Είναι ο παθητικός δεσμός πού κάνει τον άνθρωπο να αισθάνεται τον μεγαλύτερο πλοϋτο, τον άλλο άνθρωπο, σαν ανάγκη.»""
-
Στόν αλλοτριωμένο κόσμο έχει παραμορφωθεί και ή σφαίρα κατανάλωσης, εκείνο το τελευταίο καταφύγιο του ατομικού αύτοκαθορισμοΰ πού φαίνεται πώς έχει παραχωρήσει ή οικονομία" ο! μορφές της απόλαυσης γίνονται ωμές. Ή υποταγή των άνταλλασ'σόμενων στην αγορά κάτω από το εμπόρευμα σαν αφηρημένη, απέναντι στην αξία χρήσης των πραγμάτων αδιάφορη αξία, συνεχίζεται στην αλλοτριωμένη σχέση προς τα αντικείμενα της κατανάλωσης. Και αυτή ή αξία χρήσης γίνεται κατά κάποιον τρόπο αφηρημένη. Τα διαφημιστικά μέσα, τα μέσα δελεασμοϋ των καταναλωτών, επιδιώκουν να προσδώσουν στα πράγματα μια ειδική κοινωνική αξία χρήσης, εντελώς ανεξάρτητη από τον βαλμένο από την πραγματική τους φύση σκοπό. Έτσι τα πράγματα παίρνουν αξία «συμβόλου», σημασία κοινωνικού γοήτρου και επίδειξης. Με το «της. μόδας είναι» εκφράζεται άμεσα εκείνος ό κοινωνικός καταναγκασμός για κατοχή πού καλύπτει και την ποιοτική διαφορά των προϊόντων με κοινωνικό επιδεικτικό χαρακτήρα. Τα πράγματα χάνουν την αθωότητα τους σαν αντικείμενα της προσωπικής αρέσκειας, καί ακόμη και στην πράξη εκλογής του αγοραστή υπεισέρχεται μια ξένη βούληση. Έτσι μέσα σε εκείνη τη δήθεν υπόλοιπη σφαίρα της ατομικής ελευθερίας εκτελείται μια προοδευτική ύπερ-ξένωση καί συλλογικοποίηση της βούλησης. Κάτω από τις συνθήκες της αυτόματης παραγωγής φαίνεται καθαρά οτι ό τομέας της κατανάλωσης εχει γίνει παράρτημα των μορφών της παραγωγής και ή ανάγκη για κατανάλωση πραγματική ανάγκη της βιομηχανίας.
Με τη γενίκευση της εννοιας της κατοχής, οπου ή κα τανάλωση καταντάει καθαρή απληστία, οπου τα πράγματα γίνονται συχνά άμεσο αναντικαταστατό για την ανύπαρκτη ανθρώπινη εμπειρία, πάθος πού κάνει τον άνθρωπο διαρκώς ανικανοποίητο με αυτό πού εχει φτάσει, με τη συσσώρευση των αναγκών, με τη διαρκή προήγηση της επιθυμίας απέναντι σε αυτό πού επιτρέπει το ατομικό εισόδημα, οί εξαρτημένοι βρίσκονται διαρκώς δεμένοι στις κοινωνικές συνθήκες της εργασίας τους. Στίς μεγάλες ανακαλύψεις της εποχής μας ανήκει οτι το σίγουρο δέσιμο των εξαρτημένων σε ενα σύστημα που τους υπόσχεται εκπλήρωση των επιθυμιών δε γίνεται πια με την πίεση της φυσικής υπαρξιακής ανάγκης, άλλα μάλλον με το κίνητρο μιας ψυχικά αισθητής ελλειψης, με τη «βούληση για κατανάλωση». — Έξαλλου: ενώ οί εργαζόμενοι επιθυμούν να ανέβουν μια κοινωνική βαθμίδα παραπάνω, ενώ τους υποβάλλεται ή ευχάριστη ζωή ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, ή αδιάκοπη σιωπηρή εκκληση για απόλαυση στέκει σε απόλυτη αντίφαση με την απαίτηση του κόσμου της εργασίας για απόδοση. "Ετσι ή εργασία κάτω από ξένη υπόδειξη φαίνεται στον ξεχωριστό εργαζόμενο κυριολεκτικά σαν κακό που δεν του άξιζε, πού βρήκε αυτόν προσωπικά καΐ από το οποΐο πρέπει οπωσδήποτε να ξεφύγει.
"Αν τελικά προσθέσουμε οτι ή χρησιμοποίηση εκείνου του ελεύθερου χρόνου, πού σκοπό εχει να αποζημιώσει τον .ξεχωριστό εργαζόμενο για την κοινωνική ατυχία του, συνεπάγεται πολύμορφη συμπληρωματική επιβάρυνση του σώματος και κυρίως των πνευματικών δυνάμεων, δε φαίνεται πια παράδοξο οτι κατά κάποιον τρόπο σήμερα ή εξαθλίωση εκτελείται με την κατανάλωση.
-
IV Για το πρόβλημα της πνευματικής εξαθλίωσης
Επειδή ή θέση των εξαρτημένων εχει επεκταθεί σήμερα προς δλες τις πλευρές στον γενικό κοινωνικό χώρο καΐ ο λες οι συνθήκες εργασίας και ζωής υπεισέρχονται στην «κατάσταση» και στον προϋπολογισμό των δυνάμεων των εργαζόμενων, θα ήταν πρωτόγονος «υλισμός» να βλέπουμε το πρόβλημα της εξαθλίωσης ακόμη όπως ήταν τον 19ο αιώνα και οπως θέλει να το βλέπει ακόμη και σήμερα από το έ'να μέρος ή αγνοία και από το άλλο ή πίστη στο γράμμα. Στή θέση της παλιάς πιθανής μισθολογικής εξαθλίωσης έχουν μπει μορφές μιας πραγματικής φθίσης των γενικών ψυχικών, πνευματικών καΐ ηθικών δυνάμεων των ανθρώπων. Τα ξεχωριστά στοιχεία είναι πολύ γνωστά" δεν μποροΰν πια να διαχωριστούν από τη γενική κοινωνική πραγματικότητα της εποχής μας:
1. Ή ψυχική εξαθλίωση μπορεί να φανεί γενικά στίς επιδράσεις πού άσκοΰν οι κοινωνικοί μηχανισμοί της ύπερξένωσης και της διάλυσης της ατομικής ζωής — ως τα μαζικά διαδομένα νευρωτικά συμπτώματα. Ή ζ ω ή σε κοινωνική αντίφαση δημιουργεί μια αυτόχρημα σχιζοφρενική κατάσταση της συνείδησης· το ανυπόφορο δεν μπορεί να είναι καταφύγιο. Το διεισδυτικό βίωμα υπέρτερων κοινωνικών δυνάμεων, πού αντιστοιχεί στις συνθήκες της δυναμικά διαρθρωμένης κοινωνίας μας, μετατρέπεται σε λανθάνουσα ορμή για βιαιότητα, σε συσσωρευμένες δυνάμεις κοινωνικής επιθετικότητας. Σέ έναν κόσμο τελικά, πού δεν μπορεί να δώσει πια στην εργασία, στον αληθινό χώρο της ανθρώπινης δραστηριότητας, ενα πιστευτό νόημα, ο εργαζόμενος δε βρίσκεται πια και εξω από την εργασία «στον εαυτό του», αλλά «εκτός εαυτού», και ετσι' θέλει να είναι. Ή επιθυμία για ερεθισμό, για ανησυχία, για ρυθμό, ακόμη και για θόρυβο, για έκσταση στο γήπεδο καΐ μεθύσι από την ταχύτητα, ή κενή ενεργητικότητα πού από την πλευρά της -— π.χ. μπροστά στην τηλεοπτική συσκευή — γίνεται ολο και πιο λ η π τ ι κ ή, δεν μπορεί πια να αρνηθεί το χαρακτήρα του αντικαταστατού για την απώλεια του πραγματικού κόσμου και ακριβώς μ' αυτά αυξάνει την επιθυμία. "Ολα αυτά καΐ πολλά αλλά ακόμη χαρακτηρίζουν την ψυχοπαθολογία του ανήσυχου ανθρώπου της εποχής μας.
2. Πνευματική εξαθλίωση: Το παράπονο για την αδιάκοπη πτώση του «μορφωτικού» επιπέδου είναι παντού γενικό. Σέ μια κοινωνία της ολοκληρωτικής αξιοποίησης, στην οποία και οί πνευματικές δυνάμεις κρίνονται και αναπτύσσονται ανάλογα με το βαθμό της οικονομικής -κοινωνικής τους χρησιμότητας, κάθε ουδέτερο «μορφωτικό ιδανικό» είναι καταδικασμένο σε μαρασμό. "Ηδη ή ίδέα της «γενικής μόρφωσης», όπως τουλάχιστον βρίσκεται ατό πρόγραμμα διδασκαλίας των σχολείων μας, στέκει σε μεγάλη αντίφαση απέναντι στις ειδικές απαιτήσεις ενός κόσμου εργασίας, ο όποιος — παρ' ολες τις αντίθετες διαβεβαιώσεις — ενδιαφέρεται μόνο για τη λειτουργική αξία των χρησιμοποιήσιμων γνώσεων.
Αυτό ομως πού απειλείται σήμερα δεν είναι πια ή έννοια της μόρφωσης, άλλα μάλλον ή ψυχοφυσιολογική ικανότητα ολων των ανθρώπων για την ιδιοποίηση γνώσεων γενικά. Ή αδιάκο πλημμύρα ερεθισμών από τα «μέσα μαζικής επικοινωνίας», την οποία ευνοεί στο μεταξύ μια αντίστοιχα παθιασμένη επιθυμία για «διασκέδαση», οί εμπορικές μορφές της παραγωγής, της πώλησης, της επιβολής μαζικών πνευματικών προϊόντων, οδηγούν με αδυσώπητη συνέπεια σε προοδευτική καταστροφή του γούστου. Τα πολυάριθμα μέσα πληροφοριών και ψυχαγωγίας δεν είναι έτσι ή αλλιώς προσανατολισμένα στη διαμόρφωση κρίσης. Στή γενική συνείδηση εχουν παραμορφωθεί τα περιεχόμενα σημασίας της κοινωνικής ζωής, τα μέτρα εχουν μετατοπιστεί. Και οσο πιο απεγνωσμένα αγωνίζονται σήμερα εφημερίδες και κινηματογραφικές εταιρίες για την επιβίωση τους, τόσο χοντρότερα γίνονται τα μέσα πού χρησιμοποιοϋν. Ή γενική αποδιοργάνωση της συνείδησης, ή ολο καΐ διαπεραστικότερη ύπερξένωση της σκέψης μετατρέπονται τελικά στη νέα γενιά σε μια πράγματι βιολογική παρακμή της ετοιμότητας για μάθηση, σε συνεχή πτώση της δεκτικής της ικανότητας, της ικανότητας της για συγκέντρωση, σε αυξανόμενη επιθυμία για διασκέδαση. Έτσι δεν μποροϋν να πα-ρακουστοϋν πια τα παράπονα για ανεπαρκείς αποδόσεις τελειοφοίτων των γυμνασίων καΐ των διδασκαλικών ακαδημιών, για ανεπαρκείς ειδικές γνώσεις των επαγγελματικά εργαζόμενων. Η ελλειψη προοπτικής της κοινωνίας καΐ της ατομικής υπαρξης, ή άποκένωση του νοήματος της εργασίας, το βίωμα της αδυναμίας του πνεύματος απέναντι στη συμπαγή δύναμη των πραγματικών κοινωνικών εξουσιών, ή εμπειρία οτι ή προσωπική πρόοδος στη σημερινή κοινωνία εξαρτάται ολο καΐ λιγότερο άπο την προσωπική απόδοση, ή βαθιά αμφιβολία για τη σημασία της γνώσης καϊ της μόρφωσης για τη «ζωή» — ολα αυτά δεν μποροϋν παρά να ολοκληρώνουν την ελλειψη προσανατολισμοϋ ακριβώς των νέων ανθρώπων. Το πρόβλημα των ήμερων μας δεν είναι πια ή δημιουργημένη άπο την «πολιτιστική βιομηχανία» (βιομηχανία της κουλτούρας, «ημιμάθεια», αλλά μάλλον ή παρατηρούμενη μαζική υποτροπή των ανθρώπων σε συνθήκες της χοντρότερης αμάθειας — μια υποτροπή πού τελικά απειλεί να αποβεί μοιραία ακόμη και για την πρόοδο των καθαρά ολικών δυνάμεων της κοινωνίας.
3. Ή θ ι κ ή εξαθλίωση: Οι ιδιες δυνάμεις πού υπονομεύουν την πνευματική υπόσταση της κοινωνίας εχουν αρχίσει άπο καιρο να φθείρουν οχι μόνο τις αμφίβολες αξίες της είδικά αστικής ηθικής, αλλά ταυτόχρονα να παραμορφώνουν ολες τις μορφές της κοινωνικής συμβίωσης γενικά. Ή ηθική αδιαφορία της αρχής του κέρδους εχει κάνει στην κοινωνία τα πάντα αργυρώνητα: φρόνημα, τιμή, συνείδηση. Με τα μέσα της βιομηχανίας επηρεασμού" της συνείδησης ή ηθική αυτή αδιαφορία μετατρέπεται μάλιστα αμεσα σε αυξανόμενη σκλήρυνση των κοινωνικών σχέσεων. Ή συστηματική προπαγάνδιση των πιο ακόλαστων καΐ εντεχνων εγκλημάτων κάνει τα μέσα της βιομηχανίας επηρεασμού της συνείδησης πραγματικές εστίες της εγκληματικότητας, καταλύει ολες τις έννοιες του δικαίου και καταστρέφει τα μέτρα της κοινωνικής ηθικότητας. Ή αναρχία των μεταξύ τους αντιμαχόμενων ιδιωτικών συμφερόντων επανέρχεται στις γενικές μορφές της βίαιης αυτοδικίας πού με τη σειρά της προκαλεί την εξίσου ωμή εφαρμογή της βίας του κράτους.
Μαρασμός των πνευματικών, διανοητικών, ηθικών δυνάμεων του ανθρώπου — αυτή είναι ή μορφή πού εχει πάρει σήμερα με τις κοινωνικές αλλαγές ή εξαθλίωση. Καΐ εκείνος ο χυδαίος «υλισμός» πού χαίρεται για το τέλος της οικονομικής εξαθλίωσης, ξεχνάει οτι ήδη ή εννοια του Μαρξ για την εξαθλίωση περιέκλειε ολες τις πλευρές της ανθρώπινης υπαρξης του εργαζόμενου.
Αότοΰ του είδους ή εξαθλίωση δεν περιορίζεται πια σε ένα ορισμένο μέρος της κοινωνίας' κάτω άπ' αυτή συναντιούνται μάλλον ολες οι κοινωνικές ομάδες καΐ τα κοινωνικά στρώματα. Μια κοινωνία πού δεν μπορεί να εκπληρώσει αυτό πού υποσχέθηκε ιστορικά, παρακμάζει σα σύνολο σε ολα της τα μέρη. Το στρώμα πού αποτελεί τη βάση μιας κοινωνίας μπορεί κάτω άπ' αυτές τις συνθήκες μόνο ένα: να τραβήξει καΐ τον κοινωνικό του αντίπαλο στο δικό του μαρασμό. Κι αν το γενικό γνώρισμα του φ τ ω-χ ο ΰ είναι οτι δεν μπορεί να αύτοβοηθηθεΐ, το απροχώρητο της σύγχρονης φτώχειας της συνείδησης βρίσκεται έκεΐ οπου εκείνος πού υποτάσσεται σ' αυτό πού δεν καταλαβαίνει, αποδέχεται κιόλας τις μορφές της πνευματικής του εξαθλίωσης, άφοΰ του εχουν γίνει πια δική του ορμή, προσωπική του επιθυμία.
Για τον συγγραφέα του Κεφαλαίου βέβαια οι διάφορες πλευρές του πνευματικοϋ μαρασμού . εκείνης της τάξης, στην οποία στήριξε ολες τις ιστορικές του ελπίδες,
θα συνοψίζονταν ίσως σε ένα μοναδικο στοιχείο: στην απώλεια της ταξικής συνείδησης — εκείνης της στάσης πού ο Γκέοργκ Λούκατς χαρακτήρισε σαν «ηθική του προλεταριάτου». Ή σχέση της αλλοτρίωσης πού εξετάστηκε άπο τον Μαρξ ολοκληρώνεται εκεί πού δεν περικλείει μόνο την ατομική αύταλλοτρίωση του ξεχωριστού εργάτη, αλλά εχει μάλλον επεκταθεί σε συλλογική αύταλλοτρίωση μιας ολόκληρης «τάξης», σε απώλεια της κοινωνικής συνείδησης της θέσης της.
Μια τέτοια απώλεια μπορεί εξάλλου, άφοϋ μεταβάλλει καΐ την κοινωνική δραστηριότητα, να οδηγήσει τελικά κα' σε διακύβευση του ήδη φτασμένου βιοτικού επιπέδου. Ή κοινωνία των ήμερων μας εχει βρει τρόπους να αποδεσμεύει πάλι τη συσσώρευση του κεφαλαίου άπο
τη μαζική κατανάλωση. Αύτο σημαίνει αντικειμενική υποτίμηση των μισθωτών στην αγορά εργασίας. Ή παρατηρούμενη σήμερα στη χώρα μας* στροφή της πολιτικής της συσσώρευσης, συνδυασμένη με μια ανακατανομή των κοινωνικών βαρών, δείχνει οτι τα γνωρίσματα μιας «κοινωνίας της ευημερίας» δεν ανήκουν στο αμετακίνητο περιεχόμενο της οικονομικής μας τάξης.
- Στή Δ. Γερμανία.
Ο ΒΕΡΝΕΡ ΧΟΦΜΑΝ γεννηθηκε το 1922 και σπουδασε οικονομικες επιστημες στο ΜΟΝΑΧΟ και κοινωνικες στο ΒΙΛΧΕΛΜΣΧΑΦΕΝ.Από το 1962 διδαξε στο πανεπιστημιο του ΓΚΕΤΙΝΓΚΕΝ και το 1966 ανελαβε την εδρα της κοινωνιολογιας και διευθυντης του Κοινωνιολογικου Ινστιτουτου του πανεπιστημιου του Μαρμπουργκ. Εχει δημοσιευσει πολυαριθμα οικονομικα και κοινωνιολογικα συγγραμματα.
