Περί ηγετικών "προτύπων" Μαριος Πλωριτης

Περί ηγετικών "προτύπων" Κυριακή 13 Σεπτεμβρίου 1998
ΕΝΑ είδος "ρέκβιεμ" χάραξε τις προάλλες ο γνωστός γάλλος δημοσιολόγος Andre
Fontaine στη "Monde"1, για τον θάνατο των "προτύπων": επισήμαινε πως, σήμερα,
δεν υπάρχουν πια "πρότυπα", "μοντέλα", ηγετών και κοινωνιών ή, σωστότερα, πως οι
σημερινοί άνθρωποι και κοινωνίες δεν εμπνέονται από κάποια παλιά ή νεότερα
"πρότυπα". Τέτοια ­ θυμίζει ­ στάθηκαν άλλοτε, η Αθήνα, η Ρώμη, οι μεγάλες
επαναστάσεις, και πλήθος ηγετικές μορφές, απ' τον Περικλή, τον Αλέξανδρο, τον
Ιούλιο Καίσαρα, τον Ναπολέοντα ως τους "μεγάλους" του αιώνα μας.
ΑΛΛΑ πώς να υπάρξουν; Τα μεγάλα πρότυπα, πολιτικά και άλλα ­ ποιος δεν το ξέρει;
­ είναι καρποί ιστορικών συνθηκών, πολύχρονων διεργασιών και αγώνων που
ωρίμασαν, και που αυτοί, με την ιδιοφυή προσωπικότητά τους, τις ενσάρκωσαν, τις
συμπύκνωσαν, τις προώθησαν ως την (σχετική) ολοκλήρωσή τους. Χωρίς τις συνθήκες
αυτές, δεν θα υπήρχαν εκείνοι ­ τίποτα δεν γεννιέται απ' το τίποτα, και τίποτα
"μεγάλο" δεν παρουσιάζεται, αν δεν έχουν προϋπάρξει άπειρα "μικρότερα".


Θα μπορούσε λ.χ. ο Περικλής να γίνει πρότυπο ηγέτη μιας πρότυπης (όσο είναι
ανθρώπινα δυνατό) δημοκρατίας, αν δεν είχαν ανοίξει τον δρόμο οι δημοκρατικές
μεταρρυθμίσεις των προδρόμων του, που θεμελίωσαν το αθηναϊκό πολίτευμα; Θα
μπορούσε ο Αλέξανδρος να γίνει το σύμβολο του δορυκτήτορα, αν οι πρόγονοί του
δεν είχαν καταστήσει τον μακεδονικό στρατό σπουδαία στρατιωτική μηχανή, κι αν οι
ελληνικές πόλεις-κράτη δεν είχαν κατατριβεί κι εξαντληθεί στις αλληλομαχίες
τους, τόσο που είδαν στο πρόσωπό του (και με το "επιχείρημα" των λογχών του) τον
ηγέτη του ενωμένου ελληνισμού (πλην Λακεδαιμονίων, βέβαια)... Θα μπορούσε ο
Ναπολέων να γίνει πανευρω-κατακτητής, αν είχε γεννηθεί 50 χρόνια πριν απ' τη
Γαλλική Επανάσταση; Θα μπορούσε ο Λένιν να γίνει οικοδόμος της Ρώσικης
επανάστασης, αν η αθλιότητα των ρωσικών μαζών, η τσαρική τυραννία, ο πόλεμος,
δεν είχαν φτάσει τον ρωσικό λαό στα έσχατα της απόγνωσης;
Αυτά είναι γνωστά και αυτονόητα. Οπως είναι γνωστό ότι οι μεγάλοι ηγέτες δίνουν
μορφή και κάνουν πράξη τις αξίες, τις πίστεις, τα οράματα της κοινωνίας τους και
της εποχής τους ­ πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, απελευθερωτικά κλπ. Αλλο αν,
αργότερα, πολλοί απ' αυτούς καταντούν τύραννοι του λαού "τους" και άλλων λαών,
αν προκαλούν τερατώδεις αιματοχυσίες, αν μετατρέπουν τα οράματα σε εφιάλτες ­ η
εποχή μας, προπάντων, έχει να προσφέρει κάμποσα τέτοια δείγματα...
ΣΗΜΕΡΑ, όμως, ποιες πίστεις, ποιες αξίες, ποια οράματα γαλβανίζουν άτομα και
κοινωνίες;
Την ελευθερία και τις ατομικές ελευθερίες (νομίζουμε πως) τις έχουμε
αποκτήσει... οι εθνικές αποκαταστάσεις έχουν περίπου ολοκληρωθεί... ο καθημέραν
βίος έχει γίνει πιο "άνετος" (μιλάω, φυσικά, για τις "αναπτυγμένες" χώρες του
Πρώτου Κόσμου).
Κι ακόμα: η έκπτωση των ιδεολογιών, οι καταρρεύσεις των ("ιδανικών") πολιτικών
συστημάτων και καθεστώτων, οι αυτοπροδοσίες των επαναστάσεων, έχουν διαβάλει τις
πίστεις κι έχουν στραγγαλίσει τα οράματα. Αλλά και η παμπάλαιη πια διαπίστωση
πως οι μιμήσεις των προτύπων δεν είναι παρά κακέκτυπα και παρωδίες. Κοινός τόπος
έχει γίνει ο λόγος του Μαρξ: "Τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα παρουσιάζονται τη μια
φορά σαν τραγωδία, την άλλη σαν φάρσα"2. Και τέτοιες "φάρσες" ­ φάρσες τραγικές
­ έχουμε ζήσει πάμπολλες.
ΠΟΙΑ είναι, σήμερα, τα ζητούμενα και τα ποθούμενα; Η αφθονία, η κατανάλωση, η
τεχνολογία. Κι αυτές δεν γεννάνε "εμπνευσμένους ηγέτες", αλλά διαχειριστές και
τεχνουργούς. Τα πρότυπα που "μας" εμπνέουν, στην αυγή της τρίτης χιλιετίας,
είναι οι "κροίσοι", οι μεγάλοι μπίζινεσμεν, οι πολυεθνικές και οι τεχνολογίες
δέκατης τέταρτης γενεάς. Ή, για τους πιο "ολιγαρκείς", το εξοχικό σπίτι, το
δεύτερο αυτοκίνητο και οι κατοικίδιοι κομπιούτερ.
Το παγκόσμιο σύνθημα είναι πια: "Ολο και περισσότερα, όλο κι ακριβότερα, όλο και
γρηγορότερα". Τι είδους είναι αυτά τα περισσότερα, πόσο φτηνά είναι τα
"ακριβότερα", πού μας πάνε τα "γρηγορότερα", δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ο
υπερθετικός, αδιάφορο αν είναι κατάστικτος από αρνητικά...
Ο FONTAINE πιστεύει πως, στην εποχή μας, "υπάρχει φόβος για τα μοντέλα", πως "οι
κοινωνίες φοβούνται τα πρότυπα".
Θα έλεγα πως δεν πρόκειται για φόβο, αλλά για αδιαφορία, για μια αίσθηση
περιττού. Δεν μας χρειάζονται μοντέλα μεγαλόπνοης πολιτικής δράσης. Εκείνο που
μας χρειάζεται είναι το νέο μοντέλο αυτοκινήτου, ψυγειοκαταψύκτη, σκάφους ή
ηλεκτρονικού εγκεφάλου.
Και, φυσικά, οι νυν ηγέτες διαπλάθονται κατ' εικόνα και ομοίωσιν της εποχής.
Προσπαθούν να εξασφαλίσουν και να προσφέρουν αυτό που ζητάει η αγορά ­ και δεν
είναι τυχαίο, βέβαια, πως η αρχαία αυτή λέξη (συνέλευση του δήμου, όπου αγόρευαν
ηγέτες και πολίτες για τα κοινά) σήμερα σημαίνει, κοινότατο "αλισιβερίσι". Το
παν είναι πια "δούναι και λαβείν" ­ λαβείν όσο γίνεται πιο πολλά από πιο
πολλούς, δούναι όσο γίνεται πιο λίγα σε πιο λίγους. Τα πρότυπα, τώρα, είναι οι
ισολογισμοί, οι υπολογισμοί και οι υπολογιστές...
ΑΣ ΠΡΟΣΘΕΣΩ μιαν "υπεύθυνη δήλωση", χωρίς χαρτόσημο. Δεν είμαι αρνητής των
τεχνολογικών και άλλων ανάλογων προόδων. Θαυμάζω πολλά απ' τα επιτεύγματά τους,
όσο κι αν η δική μου τεχνολογία δεν έχει ξεπεράσει μια παλιά γραφομηχανή.
Το θέμα, όμως, είναι τι απεργάζονται αυτά τα καταπληκτικά "μέσα" κατασκευής,
κατάκτησης του Σύμπαντος και καταστροφής των επιγείων. Κάνουν τη ζωή μας πιο
άνετη, πιο "πλούσια" ή την οδηγούν στην κόψη του ξυραφιού; Ωρες, ώρες,
αναθυμάμαι τον Amiel, που έγραφε, πριν από εκατό τόσα χρόνια:
"Χίλια πράγματα προχωρούν ­ εννιακόσια ενενήντα εννέα οπισθοχωρούν: αυτό είναι η
πρόοδος"3.
Υπερβολή; Σίγουρα. Αλλά και πόση είναι η υπερβολή των "προχωρημάτων" και των
"οπισθοχωρήσεων"; Αυτά τα "προχωρήματα", που φτάνουν σε αποτρόπαια ολοκαυτώματα
γης, αέρα, θάλασσας, πανίδας και χλωρίδας, και ανθρώπων βέβαια, αυτά είναι τα
πρότυπα για τις τωρινές κοινωνίες και άτομα, αυτά είναι τα "μοντέλα", τα άξια να
τα μιμηθούμε; Ή άξια να τα μισήσουμε;
1. Αποσπάσματα, στα "Νέα", 31.8.1998.
2. Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Ι (1852).
3.